Туркий дунё муштарак тарихий илдизлар, тил анъаналари ва маданий қадриятлари билан боғланган кўплаб давлат ва халқларни бирлаштирган ноёб геосиёсий минтақа бўлиб, унга кирган мамлакатлар миллий ўзига хослиги ва тарихий ўз тақдирини белгилашда муҳим роль ўйнайдиган бой маданий меросга эгадир. Туркий дунёнинг глобал аҳамияти унинг Европа ва Осиёни боғловчи геосиёсий мавқеида, шунингдек, Марказий Осиё, Кавказ ва Шарқий Европада барқарорлик ва ҳамкорликни таъминлашдаги ролининг ортиб бораётганидадир.
Айни пайтда иқтисодий тараққиёт ва халқаро дипломатиянинг муҳим воситаси бўлган туризм туркий дунё мамлакатлари ривожида ҳам муҳим рол ўйнамоқда. Зотан, глобаллашув ва маданий-тарихий йўналишларга қизиқиш кучаяётган бир шароитда туркий давлатлар ўзларининг ноёб маданий мероси асосида туризм соҳасини ривожлантиришга интилмоқда. Бу нафақат иқтисодиётни рағбатлантириш, янги иш ўринлари яратиш ва сармоя жалб этиш, балки халқлар ўртасидаги маданий алоқаларни мустаҳкамлаш имконини ҳам вужудга келтирмоқда. Биламизки, туризм оқимларидан тарихий обидалар ва анъаналарни тарғиб қилиш, шунингдек, маданий хилма-хилликни сақлаш учун самарали фойдаланиш мумкин. Шу нуқтаи назардан, туризм маданий дипломатиянинг самарали воситасига ҳам айланиши мумкин.
Туркий халқлар Ўрта Осиёдан Кичик Осиё, Шарқий Европа ва Сибиргача бўлган ҳудудларда истиқомат қилувчи улкан этник ва маданий гуруҳ бўлиб, уларнинг келиб чиқиши қадимги туркийзабон қабилаларга бориб тақалади, илдизлари эса Ўрта Осиё даштлари билан боғлиқ. VI асрда ҳозирги Қозоғистон ва Мўғулистон ҳудудида илк Турк хоқонлиги давлати ташкил топади ва бу туркий ўзликни шакллантиришдаги муҳим босқич ролини ўйнайди. Ушбу давлатнинг қулаши ва қабилаларнинг кейинги кўчиши эса туркийзабон аҳолининг кенг ҳудудларга тарқалиши ва маданий табақаланишига олиб келди. Шу билан бирга уларни бирлаштирувчи бир қатор умумий ўхшашликлар ҳозирги кунгача ҳам сақланиб қолаётганини айтиш жоиз.
Туркий қабилалар юқори ҳаракатчанликка эга эди. Улар турли халқлар билан фаол алоқада бўлиб, маданий элементларнинг ўзаро кириб боришига сезиларли ҳисса қўшишди.
Туркий халқларнинг тил илдизлари муштараклиги улардаги ўзига хослик шаклланишига ҳам хизмат қилган. Масалан, Олтой тиллари оиласига кирувчи туркий тиллар ҳозирги кунгача турли халқлар ўртасида ўзаро тушунарлиликни сақлаб келмоқда. Туркий тилларнинг умумий лексик ва грамматик асоси ягона этномаданий маконга мансубликни англашни қўллаб-қувватловчи маданий кўприк бўлиб ҳам хизмат қилади.
Қардош халқларнинг маданий мероси маҳаллий анъаналар ва қўшни цивилизациялар таъсирини ўзида акс эттирувчи меъморий ёдгорликлар ҳамда тарихий обидаларга бой. Масалан, қадимий шаҳарларимизда жойлашган обидалар, хусусан, Самарқанддаги Регистон ансамбли, Амир Темур мақбараси, Шоҳи Зинда меъморий мажмуаси, Бибихоним жомеъ масжиди, Улуғбек расадхонаси, Бухоро ва Хивадаги ўнлаб меъморий иншоотларни ана шундай ёдгорликларга мисол қилиб келтириш мумкин. Қозоғистондаги Хўжа Аҳмад Яссавий мақбараси туркий меъморий мероснинг энг йирик объектларидан бири ҳисобланади. XIV асрда соҳибқирон Амир Темур буйруғи билан қурилган бу мақбара Марказий Осиёдаги энг муҳим диний ва маданий марказлардан бирига айланди. У нафақат ислом меъморчилиги ёдгорлиги, балки туркий халқларнинг анъаналари ва маданий қадриятларини ҳам ўзида акс эттиради.
Буюк ипак йўли бўйида жойлашган Самарқанд, Бухоро, Хива, Шаҳрисабз, Термиз каби қадимий шаҳарлар ҳам туркий халқларнинг маданий ва савдо ҳаётида муҳим ўрин тутган. Бу шаҳарлар Шарқ ва Ғарб ўртасида товар, ғоя ва билим алмашинувининг асосий марказлари бўлиб, турклар ўртасида маданият ва илм-фан ривожига хизмат қилган. Мадраса, масжид ва карвонсарой каби меъморий ёдгорликлар туркий ва ислом маданияти унсурларининг синтезини ифодалайди. Туризмда маданий мерос сегментидан фойдаланишнинг аҳамияти ва хусусияти шундаки, унда руҳий-маънавий рекреациянинг ўрни юқори бўлади. Бу жиҳатдан у зиёрат туризми йўналишига анча яқиндир.
Туркий халқлар маданий меросининг номоддий жиҳатларига фольклор, мусиқа, ҳунармандчилик ва анъаналар ҳам киради. Бунга ёрқин мисол сифатида туркий қабилаларнинг ўз мустақиллиги учун кураши билан боғлиқ тарихий воқеалар тасвирланган ўзбек халқининг “Алпомиш”, қирғиз халқининг “Манас” достонини келтириш мумкин. Туркийларнинг азалдан халқ мусиқасида кенг қўлланилган қўбиз, дўмбираси каби анъанавий чолғу асбоблари ҳозирги кунгача етиб келган.
Туркий халқларда қадимдан янги йил сифатида нишонлаб келинган Наврўз каби миллий байрам ҳам умумий маданий анъаналарни ўзида ифодалайди. Табиатнинг янгиланиши рамзи бўлган бу айём аксарият туркий халқлар учун муҳим воқеа ҳисобланади.
Бироқ географик жойлашув ва тарихий таъсирлар туфайли минтақавий фарқлар ҳам мавжуд. Масалан, Марказий Осиёда яшайдиган туркий халқларга форс ва хитой маданияти сезиларли даражада таъсир қилган бўлса, Онадўлидаги туркийлар юнон, Византия ва араб цивилизациялари билан кўпроқ алоқада бўлган.
Демак, туркий маданий мерос – қардош халқларни умумий маданий унсурлар, тил ва тарих орқали бирлаштирувчи, шу билан бирга, ҳар бир миллатнинг ўзига хос хусусиятларини сақлайдиган бой ва кўп қатламли анъанадир. Ушбу меросни асраб-авайлаш маданий туризмни ривожлантириш ва туркий дунё мамлакатлари ўртасида халқаро ҳамкорликни мустаҳкамлашнинг асосий омили ҳисобланади.
MАДАНИЙ МЕРОС ВА ТУРКИЙ ДАВЛАТЛАР ТАШКИЛОТИ
Туркия, Қозоғистон, Ўзбекистон, Озарбайжон ва бошқа туркий мамлакатлар иқтисодиётида шубҳасиз, туризм муҳим ўрин тутади. Бой маданий-тарихий мерос ва ноёб табиий ресурсларга эга ушбу давлатлар туризмга ўз иқтисодиётини диверсификация қилиш ва халқаро ҳамкорликни мустаҳкамлашнинг муҳим тармоғи сифатида қарайди.
Бу мамлакатларда туризм соҳасининг ривожланиш динамикаси давлат дастурлари ва ташаббуслари билан қўллаб-қувватланаётган барқарор ўсишни кўрсатмоқда. Инфратузилмага инвестициялар киритиш, халқаро маркетинг кампаниялари ва транспортдан фойдаланиш имкониятини яхшилаш ушбу давлатларда эришилаётган муваффақиятларнинг асосий омиллари ҳисобланади. Турк дунёси мамлакатларида сайёҳлик йўналишларини кенгайтириш, хизмат кўрсатиш сифатини ошириш бўйича ишлар олиб борилмоқда. Бу эса кўпроқ сайёҳларни жалб этиш ва иқтисодиётни мустаҳкамлашга хизмат қилмоқда.
Маданий туризм туркий мамлакатларнинг туризм стратегиясида марказий ўринни эгаллайди. Тарихий-маданий йўналишлар, этнографик ва экологик туризм халқаро сайёҳларни жалб қилишнинг муҳим йўналишлари ҳисобланади. Қадимий Буюк Ипак йўли бўйида жойлашган Қозоғистон, Ўзбекистон, Туркманистон ва минтақанинг бошқа давлатларида туризм соҳасини ривожлантириш учун ноёб имкониятлар мавжуд. Мазкур ҳудудда бугунги кунгача сақланиб қолган қадимий шаҳарлар, маданий ёдгорликлар ва ҳунармандчилик анъаналари дунё сайёҳларида катта қизиқиш уйғотмоқда.
Кўчманчи халқлар яшайдиган ҳудудларда ҳам этнографик туризм ривожланмоқда. Хорижлик меҳмонлар у ерларда туркий халқларнинг турмуш тарзи, ҳунармандчилиги ва урф-одатлари билан яқиндан танишишлари мумкин. Қозоғистон ва бошқа мамлакатлар ноёб табиий ландшафтларга асосланган экотуризмни қўллаб-қувватлаш орқали сайёҳларга ўзларининг миллий боғлари, тоғ тизмалари ва даштлари орқали турли йўналишларини таклиф этмоқда.
Туркий давлатлар ташкилоти доирасида илгари сурилаётган бир қатор ташаббуслар маданий туризмни жаҳон миқёсида ривожлантиришга ёрдам беради. Қўшма лойиҳалар умумий туристик йўналишларни яратиш, Наврўз каби миллий байрамларни оммалаштириш, туркий халқларнинг маданий меросини халқаро миқёсда тарғиб қилишга мўлжалланган маданий фестиваллар ташкил этишни ўз ичига олади. Бундай фестивалларга яққол мисол сифатида, ЮНEСКОнинг Номоддий маданий мерос рўйхатига киритилган этник спорт турлари бўйича халқаро спорт мусобақаларини келтириш мумкин.
Туризм, айниқса, транспорт инфратузилмасини ривожлантириш ва янги иш ўринларини яратиш орқали туркий дунё мамлакатлари иқтисодий интеграциясига ҳисса қўшади. Аэропортлар, темир йўллар ва автомобиль йўлларига сармоя киритиш мамлакатлар ўртасидаги транспорт алоқаларини яхшилашга ёрдам беради. Туристларнинг саёҳатини осонлаштиради ва уларнинг оқимини оширади. Масалан, Туркия, Қозоғистон ва Ўзбекистон ўртасидаги ҳаво алоқаларининг яхшилангани сўнгги йилларда сайёҳлар сонининг ўсишига ёрдам берди.
Экотуризм ва этнографик туризм ривожланаётган йирик шаҳарларда ҳам, қишлоқ жойларида ҳам сезиларли миқдорда иш ўринлари пайдо бўлади. Меҳмонхона инфратузилмаси, ресторан ва сайёҳлик хизматларининг ривожланиши маҳаллий иқтисодиётнинг юксалишига хизмат қилмоқда ва аҳоли турмуш даражасини оширмоқда. Бундан ташқари, сайёҳлик лойиҳаларга хорижий инвесторларни жалб этиш инфратузилмани модернизация қилишга ҳам сабаб бўлмоқда.
Туризм соҳасида трансчегаравий ҳамкорликнинг кучайиши туркий дунё мамлакатлари ўртасидаги халқаро алоқаларни мустаҳкамлашда ҳам муҳим аҳамият касб этмоқда. Умумий сайёҳлик йўналишларини яратиш, қўшма лойиҳаларни илгари суриш ва туризм соҳасида тажриба алмашиш мамлакатлар ўртасидаги иқтисодий ва маданий ҳамкорликни яхшилаши мумкин. Бу жараённинг муҳим элементи сифатида халқаро сайёҳлик форумлари ва конференциялари ташкил этилиб, уларда соҳани ривожлантириш истиқболлари, унинг жаҳон миқёсида рақобатбардошлигини ошириш йўллари муҳокама қилинади.
Туркий дунё мамлакатлари ўртасида туризм соҳасида ҳамкорликни ривожлантиришга хизмат қилувчи асосий механизмлардан бири бу – Туркий давлатлар ташкилоти (ТДТ) ҳисобланади. Ушбу тузилма туризм орқали маданий ҳамкорликни кучайтиришга қаратилган лойиҳаларни ҳам фаол илгари суряпти. Маданий туризмни кучайтиришга қаратилган дастурларни ишлаб чиқиш ТДТ фаолиятининг муҳим йўналиши бўлиб, ташкилотга аъзо давлатлар шу орқали халқаро майдонда умумий маданий ва тарихий қадриятлар тарғиботида ҳамкорлик қиляпти.
ТДТ доирасидаги қўшма дастурлар туркий дунёнинг тарихий ва маданий ёдгорликларини қамраб олган умумий туристик йўналишларни яратишга ҳам қаратилган. Буюк Ипак йўли бўйлаб Самарқанд, Бухоро, Шеки ва Кайсерий каби муҳим тарихий шаҳарларни ўз ичига олган йўналишлар бунга мисол бўлиши мумкин.
Туркий мамлакатларнинг асосий обидалари ва тарихий жойларини қамраб олувчи қўшма сайёҳлик маршрутларини яратиш истиқболли йўналишлардан биридир. Бундай йўналишлар маданий меросни асраб-авайлаш билан бирга сайёҳлар ва инфратузилмага сармоя киритиш орқали мамлакатлар ўртасидаги иқтисодий алоқаларни ҳам мустаҳкамлайди. Биргина мисол: Марказий Осиё, Туркия ва Озарбайжоннинг тарихий шаҳарларини ўз ичига олган “Буюк Ипак йўли” лойиҳаси трансчегаравий туризмни ривожлантиришга хизмат қилмоқда.
Халқаро фестиваллар, маданий алмашинув ва кўргазмалар каби қўшма туризм тадбирлари ўзаро ҳамжиҳатлик ва маданий алоқаларни мустаҳкамлашда муҳим аҳамият касб этмоқда. Бундан ташқари, туризм туркий халқларнинг тили ва маданий хусусиятларини кенг оммага тарғиб этишда ҳам муҳим роль ўйнайди. Минтақанинг тарихи, тили ва маданиятини ўрганишни ўз ичига олган туризм дастурлари ноёб маданий анъаналарни сақлашга ёрдам беради. Бундай дастурлар туркий дунё анъаналари ва мероси билан чуқур танишишга қаратилган маданий туризмни ривожлантиришга хизмат қилади.
Туркий давлатлар ташкилотига аъзо мамлакатлардаги машҳур сайёҳлик йўналишлари:
ТУРКИЯ
Анталия, Истанбул, Измир, Каппадокия
ОЗАРБАЙЖОН
Олмаота, Остона, Чимкент, Байконур
ҚИРҒИЗИСТОН
Бишкек, Иссиқ-кўл
ЎЗБЕКИСТОН
Тошкент, Самарқанд, Бухоро, Хива
ИНФРАТУЗИЛМА ВА ЛОГИСТИКА – ЮТУҚЛАР ОМИЛИ
Туркий мамлакатларда туризмни ривожлантириш йўлидаги асосий тўсиқлардан бири замонавий инфратузилманинг ҳали етарли даражада ривожланмаганидир. Қулай туризм ривожланган меҳмонхоналар тармоғи, йўллар, жамоат транспорти ва туристик объектларни талаб қилади. Бироқ минтақанинг бир қатор давлатларида бу борада жиддий камчиликлар мавжуд.
Масалан, Марказий Осиёнинг муҳим маданий ва табиий обидалар жойлашган айрим ҳудудларида сайёҳлар замонавий меҳмонхоналар етишмаслиги, шунингдек, тарихий обидалар ва қўриқхоналардан фойдаланиш имкониятининг пастлиги каби муаммоларга дуч келишмоқда. Бу эса минтақанинг хорижлик сайёҳлар учун жозибадорлигига соя солиши мумкин. Айниқса, Европа ёки Осиёдаги машҳур сайёҳлик марказлари билан рақобатда бу ҳол яққол билинади.
Бундан ташқари, логистика ва транспортнинг қулайлиги муаммоси ҳам мавжуд. Турк дунёсининг кўплаб шаҳарлари ўртасида тўғридан-тўғри ҳаво алоқаларининг йўқлиги туристларнинг саёҳатини қийинлаштиради. Масалан, туркий мамлакатларнинг айрим пойтахтлари ўртасида саёҳат қилиш учун туристлар учинчи давлатларга пул ўтказиши керак. Бу эса саёҳатнинг вақти ва таннархини оширади. Чекланган поезд ва автобус йўналишлари ҳам минтақа ичида саёҳатни қийинлаштиради.
Виза режимлари ҳам туристлар оқимининг ўсишига тўсиқ бўлиб қолмоқда. Турк дунёси давлатлари сўнгги йилларда виза расмиятчилигини соддалаштириш чораларини кўрган бўлсада, виза талаблари кўплаб сайёҳлар учун кутилмаган муаммоларни келтириб чиқармоқда. Масалан, бутун минтақа бўйлаб саёҳат қилиш учун ягона виза режимининг йўқлиги биратўла бир нечта мамлакатларга ташриф буюришни истаган сайёҳлар учун жозибадорликни пасайтиради.
РАҚОБАТГА ТАЙЁРМИЗМИ?
Бошқа туристик йўналишлар билан жиддий рақобатга эътибор қаратиш туркий давлатлар учун муҳим масаладир. Европа ва Жануби-Шарқий Осиё каби дунёнинг кўплаб минтақалари ҳар йили миллионлаб сайёҳларни жалб этиб, жаҳон туризм бозорида ўз ўрнини эгаллаган. Бу ҳудудлар яхши ривожланган инфратузилмага, барқарор транспорт тизимларига ва фаол маркетинг компанияларига эга. Айни жиҳатлар уларни туристлар учун анча жозибадор қилади.
Туркий давлатлар ўзини халқаро бозорда тарғиб қилишда қийинчиликларга дуч келмоқда. Чунки уларнинг аксарияти сайёҳлик маркази сифатида тан олинадиган брендга эга эмас. Масалан, Қозоғистон ёки Ўзбекистон каби Марказий Осиё давлатлари, гарчи тарихий ва маданий меросга бой бўлса-да, халқаро сайёҳлар учун Франция, Италия ёки Таиланд каби машҳур сайёҳлик марказларига қараганда кам танилган. Натижада туркий дунёнинг кўплаб давлатлари ривожланган туризм бозорлари билан эмас, балки Африка ёки Лотин Америкасидаги янги йўналишлар билан рақобатлашишга мажбур бўлмоқда.
МАДАНИЙ МЕРОСНИ САҚЛАШ
Туркий давлатлар олдидаги энг жиддий муаммолардан бири туризмнинг ўсиб бораётгани шароитида уларнинг маданий меросини муҳофаза қилиш ва асраб-авайлаш билан боғлиқ. Туризм ҳар қандай мамлакат иқтисодиётига сезиларли иқтисодий даромад келтириши мумкин. Лекин айни пайтда маданий ва табиий ресурсларга босим ҳам ўтказади. Кўпгина тарихий обидалар ва маданий мерос объектлари оммавий туризмнинг салбий таъсиридан азият чекаётгани ҳам сир эмас.
Муаммо шундаки, қадимий Самарқанд, Бухоро каби шаҳарлар ёки Хожа Аҳмад Яссавий мақбараси сингари маданий обидаларни муҳофаза қилиш ва сақлаш учун катта куч талаб этилади. Ёдгорликларни сақлаш ва тиклаш учун молиявий ресурсларнинг eтишмаслиги, айниқса, ноқулай иқлим шароити ва сайёҳлар оқимининг кўпайиши уларнинг аста-секин вайрон бўлишига олиб келади.
Бундан ташқари, туркий дунё мамлакатларида экологик ва маданий жиҳатларни ҳисобга олган ҳолда барқарор туризмни яратиш зарурати мавжуд. Бу, айниқса, ноёб табиий ландшафт ва экотизимларга эга бўлган, оммавий туризм атроф муҳитнинг бузилишига олиб келиши мумкин бўлган ҳудудлар учун жуда муҳимдир. Масалан, Қозоғистон ёки Қирғизистоннинг тоғли ҳудудларида антропоген таъсирни чеклаш чоралари кўрилмаса, туристлар сонининг кўпайиши минтақа экологиясига салбий таъсир кўрсатиши мумкин.
Туризмнинг барқарор ривожланиши инфратузилмани ривожлантириш ҳамда табиий ва маданий объектларни муҳофаза қилишни ўз ичига олган комплекс ёндашувни талаб қилади. Шу нуқтаи назардан туризм соҳасини ривожлантириш ва бу меросни келажак авлодлар учун асраб-авайлаш ўртасидаги мувозанатни сақлашга қаратилган миллий дастурлар ва халқаро ташаббусларни қўллаш муҳим аҳамиятга эга.
Хулоса қилиб айтганда, туркий мамлакатларда туризмни ривожлантиришда бир қатор ечимини кутаётган масалалар борлигидан кўз юмиб бўлмайди. Ушбу муаммоларни ҳал қилиш комплекс ёндашувни, жумладан, инфратузилмага фаол сармоя киритишни, халқаро рағбатлантиришни ва туризмни барқарор ривожлантириш чораларини кўришни талаб қилади.
Айни пайтда иқтисодий тараққиёт ва халқаро дипломатиянинг муҳим воситаси бўлган туризм туркий дунё мамлакатлари ривожида ҳам муҳим рол ўйнамоқда. Зотан, глобаллашув ва маданий-тарихий йўналишларга қизиқиш кучаяётган бир шароитда туркий давлатлар ўзларининг ноёб маданий мероси асосида туризм соҳасини ривожлантиришга интилмоқда. Бу нафақат иқтисодиётни рағбатлантириш, янги иш ўринлари яратиш ва сармоя жалб этиш, балки халқлар ўртасидаги маданий алоқаларни мустаҳкамлаш имконини ҳам вужудга келтирмоқда. Биламизки, туризм оқимларидан тарихий обидалар ва анъаналарни тарғиб қилиш, шунингдек, маданий хилма-хилликни сақлаш учун самарали фойдаланиш мумкин. Шу нуқтаи назардан, туризм маданий дипломатиянинг самарали воситасига ҳам айланиши мумкин.
Туркий халқлар Ўрта Осиёдан Кичик Осиё, Шарқий Европа ва Сибиргача бўлган ҳудудларда истиқомат қилувчи улкан этник ва маданий гуруҳ бўлиб, уларнинг келиб чиқиши қадимги туркийзабон қабилаларга бориб тақалади, илдизлари эса Ўрта Осиё даштлари билан боғлиқ. VI асрда ҳозирги Қозоғистон ва Мўғулистон ҳудудида илк Турк хоқонлиги давлати ташкил топади ва бу туркий ўзликни шакллантиришдаги муҳим босқич ролини ўйнайди. Ушбу давлатнинг қулаши ва қабилаларнинг кейинги кўчиши эса туркийзабон аҳолининг кенг ҳудудларга тарқалиши ва маданий табақаланишига олиб келди. Шу билан бирга уларни бирлаштирувчи бир қатор умумий ўхшашликлар ҳозирги кунгача ҳам сақланиб қолаётганини айтиш жоиз.
Туркий қабилалар юқори ҳаракатчанликка эга эди. Улар турли халқлар билан фаол алоқада бўлиб, маданий элементларнинг ўзаро кириб боришига сезиларли ҳисса қўшишди.
Туркий халқларнинг тил илдизлари муштараклиги улардаги ўзига хослик шаклланишига ҳам хизмат қилган. Масалан, Олтой тиллари оиласига кирувчи туркий тиллар ҳозирги кунгача турли халқлар ўртасида ўзаро тушунарлиликни сақлаб келмоқда. Туркий тилларнинг умумий лексик ва грамматик асоси ягона этномаданий маконга мансубликни англашни қўллаб-қувватловчи маданий кўприк бўлиб ҳам хизмат қилади.
Қардош халқларнинг маданий мероси маҳаллий анъаналар ва қўшни цивилизациялар таъсирини ўзида акс эттирувчи меъморий ёдгорликлар ҳамда тарихий обидаларга бой. Масалан, қадимий шаҳарларимизда жойлашган обидалар, хусусан, Самарқанддаги Регистон ансамбли, Амир Темур мақбараси, Шоҳи Зинда меъморий мажмуаси, Бибихоним жомеъ масжиди, Улуғбек расадхонаси, Бухоро ва Хивадаги ўнлаб меъморий иншоотларни ана шундай ёдгорликларга мисол қилиб келтириш мумкин. Қозоғистондаги Хўжа Аҳмад Яссавий мақбараси туркий меъморий мероснинг энг йирик объектларидан бири ҳисобланади. XIV асрда соҳибқирон Амир Темур буйруғи билан қурилган бу мақбара Марказий Осиёдаги энг муҳим диний ва маданий марказлардан бирига айланди. У нафақат ислом меъморчилиги ёдгорлиги, балки туркий халқларнинг анъаналари ва маданий қадриятларини ҳам ўзида акс эттиради.
Буюк ипак йўли бўйида жойлашган Самарқанд, Бухоро, Хива, Шаҳрисабз, Термиз каби қадимий шаҳарлар ҳам туркий халқларнинг маданий ва савдо ҳаётида муҳим ўрин тутган. Бу шаҳарлар Шарқ ва Ғарб ўртасида товар, ғоя ва билим алмашинувининг асосий марказлари бўлиб, турклар ўртасида маданият ва илм-фан ривожига хизмат қилган. Мадраса, масжид ва карвонсарой каби меъморий ёдгорликлар туркий ва ислом маданияти унсурларининг синтезини ифодалайди. Туризмда маданий мерос сегментидан фойдаланишнинг аҳамияти ва хусусияти шундаки, унда руҳий-маънавий рекреациянинг ўрни юқори бўлади. Бу жиҳатдан у зиёрат туризми йўналишига анча яқиндир.
Туркий халқлар маданий меросининг номоддий жиҳатларига фольклор, мусиқа, ҳунармандчилик ва анъаналар ҳам киради. Бунга ёрқин мисол сифатида туркий қабилаларнинг ўз мустақиллиги учун кураши билан боғлиқ тарихий воқеалар тасвирланган ўзбек халқининг “Алпомиш”, қирғиз халқининг “Манас” достонини келтириш мумкин. Туркийларнинг азалдан халқ мусиқасида кенг қўлланилган қўбиз, дўмбираси каби анъанавий чолғу асбоблари ҳозирги кунгача етиб келган.
Туркий халқларда қадимдан янги йил сифатида нишонлаб келинган Наврўз каби миллий байрам ҳам умумий маданий анъаналарни ўзида ифодалайди. Табиатнинг янгиланиши рамзи бўлган бу айём аксарият туркий халқлар учун муҳим воқеа ҳисобланади.
Бироқ географик жойлашув ва тарихий таъсирлар туфайли минтақавий фарқлар ҳам мавжуд. Масалан, Марказий Осиёда яшайдиган туркий халқларга форс ва хитой маданияти сезиларли даражада таъсир қилган бўлса, Онадўлидаги туркийлар юнон, Византия ва араб цивилизациялари билан кўпроқ алоқада бўлган.
Демак, туркий маданий мерос – қардош халқларни умумий маданий унсурлар, тил ва тарих орқали бирлаштирувчи, шу билан бирга, ҳар бир миллатнинг ўзига хос хусусиятларини сақлайдиган бой ва кўп қатламли анъанадир. Ушбу меросни асраб-авайлаш маданий туризмни ривожлантириш ва туркий дунё мамлакатлари ўртасида халқаро ҳамкорликни мустаҳкамлашнинг асосий омили ҳисобланади.
MАДАНИЙ МЕРОС ВА ТУРКИЙ ДАВЛАТЛАР ТАШКИЛОТИ
Туркия, Қозоғистон, Ўзбекистон, Озарбайжон ва бошқа туркий мамлакатлар иқтисодиётида шубҳасиз, туризм муҳим ўрин тутади. Бой маданий-тарихий мерос ва ноёб табиий ресурсларга эга ушбу давлатлар туризмга ўз иқтисодиётини диверсификация қилиш ва халқаро ҳамкорликни мустаҳкамлашнинг муҳим тармоғи сифатида қарайди.
Бу мамлакатларда туризм соҳасининг ривожланиш динамикаси давлат дастурлари ва ташаббуслари билан қўллаб-қувватланаётган барқарор ўсишни кўрсатмоқда. Инфратузилмага инвестициялар киритиш, халқаро маркетинг кампаниялари ва транспортдан фойдаланиш имкониятини яхшилаш ушбу давлатларда эришилаётган муваффақиятларнинг асосий омиллари ҳисобланади. Турк дунёси мамлакатларида сайёҳлик йўналишларини кенгайтириш, хизмат кўрсатиш сифатини ошириш бўйича ишлар олиб борилмоқда. Бу эса кўпроқ сайёҳларни жалб этиш ва иқтисодиётни мустаҳкамлашга хизмат қилмоқда.
Маданий туризм туркий мамлакатларнинг туризм стратегиясида марказий ўринни эгаллайди. Тарихий-маданий йўналишлар, этнографик ва экологик туризм халқаро сайёҳларни жалб қилишнинг муҳим йўналишлари ҳисобланади. Қадимий Буюк Ипак йўли бўйида жойлашган Қозоғистон, Ўзбекистон, Туркманистон ва минтақанинг бошқа давлатларида туризм соҳасини ривожлантириш учун ноёб имкониятлар мавжуд. Мазкур ҳудудда бугунги кунгача сақланиб қолган қадимий шаҳарлар, маданий ёдгорликлар ва ҳунармандчилик анъаналари дунё сайёҳларида катта қизиқиш уйғотмоқда.
Кўчманчи халқлар яшайдиган ҳудудларда ҳам этнографик туризм ривожланмоқда. Хорижлик меҳмонлар у ерларда туркий халқларнинг турмуш тарзи, ҳунармандчилиги ва урф-одатлари билан яқиндан танишишлари мумкин. Қозоғистон ва бошқа мамлакатлар ноёб табиий ландшафтларга асосланган экотуризмни қўллаб-қувватлаш орқали сайёҳларга ўзларининг миллий боғлари, тоғ тизмалари ва даштлари орқали турли йўналишларини таклиф этмоқда.
Туркий давлатлар ташкилоти доирасида илгари сурилаётган бир қатор ташаббуслар маданий туризмни жаҳон миқёсида ривожлантиришга ёрдам беради. Қўшма лойиҳалар умумий туристик йўналишларни яратиш, Наврўз каби миллий байрамларни оммалаштириш, туркий халқларнинг маданий меросини халқаро миқёсда тарғиб қилишга мўлжалланган маданий фестиваллар ташкил этишни ўз ичига олади. Бундай фестивалларга яққол мисол сифатида, ЮНEСКОнинг Номоддий маданий мерос рўйхатига киритилган этник спорт турлари бўйича халқаро спорт мусобақаларини келтириш мумкин.
Туризм, айниқса, транспорт инфратузилмасини ривожлантириш ва янги иш ўринларини яратиш орқали туркий дунё мамлакатлари иқтисодий интеграциясига ҳисса қўшади. Аэропортлар, темир йўллар ва автомобиль йўлларига сармоя киритиш мамлакатлар ўртасидаги транспорт алоқаларини яхшилашга ёрдам беради. Туристларнинг саёҳатини осонлаштиради ва уларнинг оқимини оширади. Масалан, Туркия, Қозоғистон ва Ўзбекистон ўртасидаги ҳаво алоқаларининг яхшилангани сўнгги йилларда сайёҳлар сонининг ўсишига ёрдам берди.
Экотуризм ва этнографик туризм ривожланаётган йирик шаҳарларда ҳам, қишлоқ жойларида ҳам сезиларли миқдорда иш ўринлари пайдо бўлади. Меҳмонхона инфратузилмаси, ресторан ва сайёҳлик хизматларининг ривожланиши маҳаллий иқтисодиётнинг юксалишига хизмат қилмоқда ва аҳоли турмуш даражасини оширмоқда. Бундан ташқари, сайёҳлик лойиҳаларга хорижий инвесторларни жалб этиш инфратузилмани модернизация қилишга ҳам сабаб бўлмоқда.
Туризм соҳасида трансчегаравий ҳамкорликнинг кучайиши туркий дунё мамлакатлари ўртасидаги халқаро алоқаларни мустаҳкамлашда ҳам муҳим аҳамият касб этмоқда. Умумий сайёҳлик йўналишларини яратиш, қўшма лойиҳаларни илгари суриш ва туризм соҳасида тажриба алмашиш мамлакатлар ўртасидаги иқтисодий ва маданий ҳамкорликни яхшилаши мумкин. Бу жараённинг муҳим элементи сифатида халқаро сайёҳлик форумлари ва конференциялари ташкил этилиб, уларда соҳани ривожлантириш истиқболлари, унинг жаҳон миқёсида рақобатбардошлигини ошириш йўллари муҳокама қилинади.
Туркий дунё мамлакатлари ўртасида туризм соҳасида ҳамкорликни ривожлантиришга хизмат қилувчи асосий механизмлардан бири бу – Туркий давлатлар ташкилоти (ТДТ) ҳисобланади. Ушбу тузилма туризм орқали маданий ҳамкорликни кучайтиришга қаратилган лойиҳаларни ҳам фаол илгари суряпти. Маданий туризмни кучайтиришга қаратилган дастурларни ишлаб чиқиш ТДТ фаолиятининг муҳим йўналиши бўлиб, ташкилотга аъзо давлатлар шу орқали халқаро майдонда умумий маданий ва тарихий қадриятлар тарғиботида ҳамкорлик қиляпти.
ТДТ доирасидаги қўшма дастурлар туркий дунёнинг тарихий ва маданий ёдгорликларини қамраб олган умумий туристик йўналишларни яратишга ҳам қаратилган. Буюк Ипак йўли бўйлаб Самарқанд, Бухоро, Шеки ва Кайсерий каби муҳим тарихий шаҳарларни ўз ичига олган йўналишлар бунга мисол бўлиши мумкин.
Туркий мамлакатларнинг асосий обидалари ва тарихий жойларини қамраб олувчи қўшма сайёҳлик маршрутларини яратиш истиқболли йўналишлардан биридир. Бундай йўналишлар маданий меросни асраб-авайлаш билан бирга сайёҳлар ва инфратузилмага сармоя киритиш орқали мамлакатлар ўртасидаги иқтисодий алоқаларни ҳам мустаҳкамлайди. Биргина мисол: Марказий Осиё, Туркия ва Озарбайжоннинг тарихий шаҳарларини ўз ичига олган “Буюк Ипак йўли” лойиҳаси трансчегаравий туризмни ривожлантиришга хизмат қилмоқда.
Халқаро фестиваллар, маданий алмашинув ва кўргазмалар каби қўшма туризм тадбирлари ўзаро ҳамжиҳатлик ва маданий алоқаларни мустаҳкамлашда муҳим аҳамият касб этмоқда. Бундан ташқари, туризм туркий халқларнинг тили ва маданий хусусиятларини кенг оммага тарғиб этишда ҳам муҳим роль ўйнайди. Минтақанинг тарихи, тили ва маданиятини ўрганишни ўз ичига олган туризм дастурлари ноёб маданий анъаналарни сақлашга ёрдам беради. Бундай дастурлар туркий дунё анъаналари ва мероси билан чуқур танишишга қаратилган маданий туризмни ривожлантиришга хизмат қилади.
Туркий давлатлар ташкилотига аъзо мамлакатлардаги машҳур сайёҳлик йўналишлари:
ТУРКИЯ
Анталия, Истанбул, Измир, Каппадокия
ОЗАРБАЙЖОН
Олмаота, Остона, Чимкент, Байконур
ҚИРҒИЗИСТОН
Бишкек, Иссиқ-кўл
ЎЗБЕКИСТОН
Тошкент, Самарқанд, Бухоро, Хива
ИНФРАТУЗИЛМА ВА ЛОГИСТИКА – ЮТУҚЛАР ОМИЛИ
Туркий мамлакатларда туризмни ривожлантириш йўлидаги асосий тўсиқлардан бири замонавий инфратузилманинг ҳали етарли даражада ривожланмаганидир. Қулай туризм ривожланган меҳмонхоналар тармоғи, йўллар, жамоат транспорти ва туристик объектларни талаб қилади. Бироқ минтақанинг бир қатор давлатларида бу борада жиддий камчиликлар мавжуд.
Масалан, Марказий Осиёнинг муҳим маданий ва табиий обидалар жойлашган айрим ҳудудларида сайёҳлар замонавий меҳмонхоналар етишмаслиги, шунингдек, тарихий обидалар ва қўриқхоналардан фойдаланиш имкониятининг пастлиги каби муаммоларга дуч келишмоқда. Бу эса минтақанинг хорижлик сайёҳлар учун жозибадорлигига соя солиши мумкин. Айниқса, Европа ёки Осиёдаги машҳур сайёҳлик марказлари билан рақобатда бу ҳол яққол билинади.
Бундан ташқари, логистика ва транспортнинг қулайлиги муаммоси ҳам мавжуд. Турк дунёсининг кўплаб шаҳарлари ўртасида тўғридан-тўғри ҳаво алоқаларининг йўқлиги туристларнинг саёҳатини қийинлаштиради. Масалан, туркий мамлакатларнинг айрим пойтахтлари ўртасида саёҳат қилиш учун туристлар учинчи давлатларга пул ўтказиши керак. Бу эса саёҳатнинг вақти ва таннархини оширади. Чекланган поезд ва автобус йўналишлари ҳам минтақа ичида саёҳатни қийинлаштиради.
Виза режимлари ҳам туристлар оқимининг ўсишига тўсиқ бўлиб қолмоқда. Турк дунёси давлатлари сўнгги йилларда виза расмиятчилигини соддалаштириш чораларини кўрган бўлсада, виза талаблари кўплаб сайёҳлар учун кутилмаган муаммоларни келтириб чиқармоқда. Масалан, бутун минтақа бўйлаб саёҳат қилиш учун ягона виза режимининг йўқлиги биратўла бир нечта мамлакатларга ташриф буюришни истаган сайёҳлар учун жозибадорликни пасайтиради.
РАҚОБАТГА ТАЙЁРМИЗМИ?
Бошқа туристик йўналишлар билан жиддий рақобатга эътибор қаратиш туркий давлатлар учун муҳим масаладир. Европа ва Жануби-Шарқий Осиё каби дунёнинг кўплаб минтақалари ҳар йили миллионлаб сайёҳларни жалб этиб, жаҳон туризм бозорида ўз ўрнини эгаллаган. Бу ҳудудлар яхши ривожланган инфратузилмага, барқарор транспорт тизимларига ва фаол маркетинг компанияларига эга. Айни жиҳатлар уларни туристлар учун анча жозибадор қилади.
Туркий давлатлар ўзини халқаро бозорда тарғиб қилишда қийинчиликларга дуч келмоқда. Чунки уларнинг аксарияти сайёҳлик маркази сифатида тан олинадиган брендга эга эмас. Масалан, Қозоғистон ёки Ўзбекистон каби Марказий Осиё давлатлари, гарчи тарихий ва маданий меросга бой бўлса-да, халқаро сайёҳлар учун Франция, Италия ёки Таиланд каби машҳур сайёҳлик марказларига қараганда кам танилган. Натижада туркий дунёнинг кўплаб давлатлари ривожланган туризм бозорлари билан эмас, балки Африка ёки Лотин Америкасидаги янги йўналишлар билан рақобатлашишга мажбур бўлмоқда.
МАДАНИЙ МЕРОСНИ САҚЛАШ
Туркий давлатлар олдидаги энг жиддий муаммолардан бири туризмнинг ўсиб бораётгани шароитида уларнинг маданий меросини муҳофаза қилиш ва асраб-авайлаш билан боғлиқ. Туризм ҳар қандай мамлакат иқтисодиётига сезиларли иқтисодий даромад келтириши мумкин. Лекин айни пайтда маданий ва табиий ресурсларга босим ҳам ўтказади. Кўпгина тарихий обидалар ва маданий мерос объектлари оммавий туризмнинг салбий таъсиридан азият чекаётгани ҳам сир эмас.
Муаммо шундаки, қадимий Самарқанд, Бухоро каби шаҳарлар ёки Хожа Аҳмад Яссавий мақбараси сингари маданий обидаларни муҳофаза қилиш ва сақлаш учун катта куч талаб этилади. Ёдгорликларни сақлаш ва тиклаш учун молиявий ресурсларнинг eтишмаслиги, айниқса, ноқулай иқлим шароити ва сайёҳлар оқимининг кўпайиши уларнинг аста-секин вайрон бўлишига олиб келади.
Бундан ташқари, туркий дунё мамлакатларида экологик ва маданий жиҳатларни ҳисобга олган ҳолда барқарор туризмни яратиш зарурати мавжуд. Бу, айниқса, ноёб табиий ландшафт ва экотизимларга эга бўлган, оммавий туризм атроф муҳитнинг бузилишига олиб келиши мумкин бўлган ҳудудлар учун жуда муҳимдир. Масалан, Қозоғистон ёки Қирғизистоннинг тоғли ҳудудларида антропоген таъсирни чеклаш чоралари кўрилмаса, туристлар сонининг кўпайиши минтақа экологиясига салбий таъсир кўрсатиши мумкин.
Туризмнинг барқарор ривожланиши инфратузилмани ривожлантириш ҳамда табиий ва маданий объектларни муҳофаза қилишни ўз ичига олган комплекс ёндашувни талаб қилади. Шу нуқтаи назардан туризм соҳасини ривожлантириш ва бу меросни келажак авлодлар учун асраб-авайлаш ўртасидаги мувозанатни сақлашга қаратилган миллий дастурлар ва халқаро ташаббусларни қўллаш муҳим аҳамиятга эга.
Хулоса қилиб айтганда, туркий мамлакатларда туризмни ривожлантиришда бир қатор ечимини кутаётган масалалар борлигидан кўз юмиб бўлмайди. Ушбу муаммоларни ҳал қилиш комплекс ёндашувни, жумладан, инфратузилмага фаол сармоя киритишни, халқаро рағбатлантиришни ва туризмни барқарор ривожлантириш чораларини кўришни талаб қилади.
