Олий Мажлис Қонунчилик палатасининг кеча бўлиб ўтган ялпи мажлиси Бош вазир ўринбосари – Оила ва хотин-қизлар қўмитаси раиси Зулайҳо Маҳкамованинг «Оилаларни мустаҳкамлаш ва хотин-қизларнинг фаоллигини ошириш борасида амалга оширилган ишлар тўғрисида»ги ахборотини эшитишдан бошланди.
Таъкидланишича, бугун аҳолининг 49,7 фоизини, яъни 18 млн 204 минг нафарини аёллар ташкил қилади.
Агар 2020 йилда вазир ва вазирга тенглаштирилган лавозимда ишлаётган аёллар улуши атиги 3 фоизни ташкил этган бўлса, бугун бу кўрсаткич 7,7 фоиздан ошди. Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутатларининг 38 фоизини, Сенат аъзоларининг 27 фоизини ҳам аёллар ташкил этмоқда. Умуман, хотин-қизларнинг давлат бошқарувидаги улуши 35, тадбиркорликда 45, сиёсий партиялар таркибида эса 49 фоизга етди.
Аммо бу борадаги кўрсаткичлар барча жойларда ҳам бирдек эмас. Хотин-қизлар улуши бўйича 60 дан ортиқ вазирлик ва идоралар таркиби сарҳисоб қилинганда, Соғлиқни сақлаш вазирлигида 80, Камбағалликни қисқартириш ва бандлик вазирлигида 44, Транспорт вазирлигида 35, Рақамли технологиялар вазирлигида 30 фоизни ташкил этгани ҳолда, Инвестициялар, саноат ва савдо, Қурилиш ва уй-жой коммунал хўжалиги вазирлиги ҳамда ҳудудий электр тармоқлари корхоналарида бу кўрсаткич 10 фоизга ҳам етмайди. Шу боис, 2025 йилги вазифаларда давлат идораларида аёлларнинг улушини 30 фоиздан ошириш белгиланган.
Кейинги йилларда аёлларнинг таълим олиш имкониятларини кенгайтиришга алоҳида эътибор қаратилаётганини ҳам эътироф этиш жоиз. Натижада бугун олий таълимда таҳсил олаётган хотин-қизлар улуши 52,5 фоизга етди. 2022–2024 йилларда 397 000 нафар талаба хотин-қизларга қарийб 4 трлн 300 млн сўм миқдорида фоизсиз таълим кредитлари берилди. Ўтган йилнинг ўзида магистратурада ўқиётган 15 мингга яқин хотин-қизга 100 миллиард сўмга яқин контракт пули тўлаб берилган бўлса, 8 653 нафар эҳтиёжманд хотин-қиз олий таълим муассасаларига қўшимча давлат гранти асосида ўқишга қабул қилинди.
Айни пайтда 6 минг 200 дан ортиқ хотин-қизларнинг илм билан шуғулланаётгани, илмий ишланмаларнинг 25 фоизини олима аёлларимиз яратаётгани ҳам жамиятда аёлларнинг ўрни тобора мустаҳкамланиб бораётганидан далолат беради.
Оила ва хотин-қизлар қўмитаси томонидан ҳар бир оиланинг, айниқса, аёлларнинг маънавий дунёқаршини кенгайтириш масаласига ҳам бирламчи эътибор қаратилаётир. Шу ўринда муҳим тадбир: Ўзбекистон миллий кутубхонаси билан ҳар ойда ўтказилаётган онлайн «Китобхон оналар» лойиҳа доирасида китоб мутолааси ва китоблар тақдимоти яхши анъанага айланганини айтиш жоиз.
Биламизки, кейинги йилларда оилавий ажримлар жамиятнинг оғриқли муаммоларидан бирига айланди. Шу боис, қўмита томонидан ижобий кўрсаткичларга эга бўлган давлатлар Малайзия, Сингапур тажрибаси, шунингдек, миллий қадриятларимиз ва қонунчилигимиздан келиб чиқиб, ҳудудларда оилавий маслаҳат хизматлари ташкил қилинди. «Маърифатли оила», «Аёллар қадриятлар давомчиси» лойиҳалари доирасида эса қийин вазиятга тушиб қолган оилалар, нотўғри ғоялар таъсирида фарзандлари тарбиясига салбий таъсир кўрсатаётган оталар, аёллар билан алоҳида суҳбатлар ўтказиляпти.
Албатта, аёлларимизни кўпроқ безовта қилаётган масала бу – ишсизликдир. Шу боис, хотин-қизлар бандлигини таъминлаш ва уларни тадбиркорликка жалб этиш бўйича катта дастурлар амалга оширилмоқда. Умуман, 2025 йил аёллар бандлигини таъминлашда ҳал қилувчи йил бўлади. Хотин-қизларни касб-ҳунарга ўқитиш, ишли қилиш ва тадбиркорликни ривожлантириш ҳисобидан 2 миллион нафар аёлнинг бандлигини таъминлаш режа қилинган.
Бош вазир ўринбосари Зулайҳо Маҳкамова қўмита томонидан 2030 йилгача мўлжалланган «Оила фаровонлиги» миллий дастури ишлаб чиқилаётганини маълум қилиб, унда оилани иқтисодий қўллаб-қувватлаш, маънавияти, қадрияти, фарзанд тарбиясидаги масъулиятини кучайтириш, даромадини ошириш каби устувор вазифалар белгиланаётганини маълум қилди.
«Миллий тикланиш» демократик партияси фракция раҳбари Алишер Қодиров Оила ва хотин-қизлар қўмитаси раисининг Олий Мажлис Қонунчилик палатасидаги илк чиқишини ижобий баҳолаб, оилаларни мустаҳкамлаш ва хотин-қизларнинг фаоллигини ошириш мавзусида бугунгидек батафсил ахборотга катта эҳтиёж борлигини таъкидлади.
Муҳокамаларга бой бўлган мажлисда депутатлар соҳада олиб борилаётган ишларни эътироф этиб, оила институтини мустаҳкамлаш, ижтимоий-маънавий муҳит барқарорлигини таъминлаш, хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликлардан ҳимоя қилиш, уларнинг ижтимоий-сиёсий фаоллигини ошириш, аёллар ҳуқуқини ҳимоя қилиш бўйича бир қатор таклиф ва тавсиялар бердилар.
Шундан сўнг депутатлар қонун лойиҳалари муҳокамасига ўтдилар.
Маълумки, Жиноят кодексига китоб ўқишга жалб қилиш орқали маҳкумларни ахлоқан тузатиш бўйича янги модда киритилмоқда. Унга кўра, фақат жазо муддатини тўлиқ ўташи лозим бўлган маҳкумларга нисбатан тасдиқланган рўйхат бўйича 1 та китоб ўқиган ва белгиланган тартибда имтиҳон топширган тақдирда жазосини 3 кунга қисқартириш, бироқ бир йилда кўпи билан 30 кунгача қисқартириш назарда тутилмоқда.
Шунингдек, тузалиш йўлига ўтганлигини тасдиқловчи ҳаракатларни бажариши муносабати билан жазо муддатини қисқартиришнинг процессуал тартиблари ҳамда зарур бўлган адабиётлар билан таъминлаш белгиланяпти.
Депутатлар ушбу қонуннинг қабул қилиниши маҳкумларни аҳлоқан тузатиш, уларда жамият қоидалари ва анъаналарига нисбатан ҳурматни шакллантириш борасидаги ишлар самарадорлигини оширишга хизмат қилишидан келиб чиқиб, қонун лойиҳасини маъқулладилар.
Болаларни зўравонликдан ҳимоя қилиш тизими такомиллаштиришга қаратилган қонун лойиҳаси ҳам биринчи ўқишда кўриб чиқилди.
Ушбу қонун билан Жиноят ҳамда Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексларга болаларни жинсий зўравонликлардан ҳимоялаш, болалар тасвирланган порнографик маҳсулотларни сақлаганлик учун жавобгарликни белгилашни назарда тутувчи ўзгартиришлар киритилмоқда.
Жумладан, лойиҳада зўрлик ишлатилган ёки ишлатилмаганлигидан қатъи назар 14 ёшга тўлмаган шахс билан жинсий алоқа қилишни номусга тегиш билан баравар оғирликда жазога тортиш белгиланяпти. Энди бундай шахслар 20 йилгача озодликдан маҳрум қилинади.
Шунингдек, 16 ёшга тўлмаган шахсга нисбатан Интернетдан фойдаланиб, уятсиз ҳаракатлар қилганлик учун ҳам жавобгарлик кучайтириляпти. Била туриб, вояга етмаганлар тасвирланган порнографик маҳсулотларни сақлаш ҳаракатини бир йил давомида такроран содир этганлиги учун ҳам жиноий жавобгарлик белгилаш таклиф қилиняпти. Чунки вояга етмаганлар тасвирланган порнографик маҳсулотлар 2013 йилда 13 мингдан ортиқ веб-сайтда намойиш этилган бўлса, 2017 йилда бу рақам 133 мингтага етган. Бунда жабрланувчиларнинг 55 фоизи 10 ёшгача, 43 фоизи 11 ёшдан 15 ёшгача бўлган болалардир.
Ушбу қонун лойиҳасини тайёрлашда хорижий тажрибадан ҳам кенг фойдаланилди. Мисол учун, Германия жиноят ҳуқуқига кўра, 14 ёшга тўлмаган шахс билан жинсий алоқага киришиш бола розилик берган ёки бермаганлигидан қатъи назар зўрлик ишлатилган деб баҳоланади.
Маълумки, амалдаги тартибга кўра, оиласи билан ажрашган ота ёки она суд қароридан сўнг алимент тўлаш имкониятига эга бўлмаса, бу маблағ вақтинча Мажбурий ижро бюроси ҳузуридаги махсус жамғарма томонидан тўлаб турилади. Лекин бу маблағ маълум вақтдан кейин жавобгар томонидан жамғармага қайтарилиши керак. Аммо кейинги пайтларда бундан бўйин товлайдиганлар кўпаймоқда. Шу боис, ушбу қонун лойиҳаси билан шундай шахсларнинг очиқ электрон реестрини юритиш таклиф қилиняпти.
Шу ўринда Алимент жамғармаси айнан «Миллий тикланиш» фракцияси ташаббуси билан бир неча йил олдин ташкил қилинганини айтиш жоиз.
Мазкур қонун лойиҳаси партия фракциясининг бир кун олдин бўлиб ўтган йиғилишида ҳам қизғин муҳокама қилинган эди.
Фракция раҳбари Алишер Қодиров ушбу норма никоҳ ёшигача, яъни 14 ёшдан 18 ёшгача бўлганларга қўлланилмаётганига эътироз билдириб, қонунчиликдаги мазкур бўшлиқ эртага бу ёшдаги болаларга нисбатан шундай ҳолатлар кўпайишига сабаб бўлмайдими, деган масалани ўртага ташлаганди?
– Тўғри, қонун ташаббускорлари бунда хорижий тажрибани эътиборга олишган. Лекин оила масалада чет эл тажрибасидан эмас, миллий қадриятларимиздан келиб чиқиб қарор қабул қилсак тўғри бўлади, – деди Алишер Қодиров.
Фарҳод Зайниев эса порнографик маҳсулотларни сақлаш билан боғлиқ нормага эътироз билдириб, ўз фикрини ҳар қандай шахсга унинг ихтиёрисиз кимдир бундай маълумотларни жўнатган бўлиши мумкинлиги билан изоҳлади.
Қизғин муҳокамалардан сўнг фракцияда ушбу қонун лойиҳаси биринчи ўқишда қабул қилинди. Лекин ташаббускорларга иккинчи ўқиш осон бўлмаслиги таъкидланган эди.
«Миллий тикланиш» фракцияси йиғилишларида қонунчиликка кириб келаётган халқаро сўзлар ўрнига аввало ўзбекча муқобилини қўллаш ёки изоҳи билан беришга алоҳида эътибор қаратилаётганидан хабарингиз бор.
Ушбу талаб навбатдаги қонун лойиҳаси муҳокамасида ҳам ўз кучини кўрсатди: фракция таклифи билан айрим хўжалик жамиятларининг ижро органи, кузатув кенгаши ҳамда мажоритар акциядорларининг масъулиятини оширишга қаратилган қонун лойиҳасидаги «мажоритар» сўзи «ҳал қилувчи овозга эга» изоҳи билан бериладиган бўлди.
Таъкидланишича, бугун аҳолининг 49,7 фоизини, яъни 18 млн 204 минг нафарини аёллар ташкил қилади.
Агар 2020 йилда вазир ва вазирга тенглаштирилган лавозимда ишлаётган аёллар улуши атиги 3 фоизни ташкил этган бўлса, бугун бу кўрсаткич 7,7 фоиздан ошди. Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутатларининг 38 фоизини, Сенат аъзоларининг 27 фоизини ҳам аёллар ташкил этмоқда. Умуман, хотин-қизларнинг давлат бошқарувидаги улуши 35, тадбиркорликда 45, сиёсий партиялар таркибида эса 49 фоизга етди.
Аммо бу борадаги кўрсаткичлар барча жойларда ҳам бирдек эмас. Хотин-қизлар улуши бўйича 60 дан ортиқ вазирлик ва идоралар таркиби сарҳисоб қилинганда, Соғлиқни сақлаш вазирлигида 80, Камбағалликни қисқартириш ва бандлик вазирлигида 44, Транспорт вазирлигида 35, Рақамли технологиялар вазирлигида 30 фоизни ташкил этгани ҳолда, Инвестициялар, саноат ва савдо, Қурилиш ва уй-жой коммунал хўжалиги вазирлиги ҳамда ҳудудий электр тармоқлари корхоналарида бу кўрсаткич 10 фоизга ҳам етмайди. Шу боис, 2025 йилги вазифаларда давлат идораларида аёлларнинг улушини 30 фоиздан ошириш белгиланган.
Кейинги йилларда аёлларнинг таълим олиш имкониятларини кенгайтиришга алоҳида эътибор қаратилаётганини ҳам эътироф этиш жоиз. Натижада бугун олий таълимда таҳсил олаётган хотин-қизлар улуши 52,5 фоизга етди. 2022–2024 йилларда 397 000 нафар талаба хотин-қизларга қарийб 4 трлн 300 млн сўм миқдорида фоизсиз таълим кредитлари берилди. Ўтган йилнинг ўзида магистратурада ўқиётган 15 мингга яқин хотин-қизга 100 миллиард сўмга яқин контракт пули тўлаб берилган бўлса, 8 653 нафар эҳтиёжманд хотин-қиз олий таълим муассасаларига қўшимча давлат гранти асосида ўқишга қабул қилинди.
Айни пайтда 6 минг 200 дан ортиқ хотин-қизларнинг илм билан шуғулланаётгани, илмий ишланмаларнинг 25 фоизини олима аёлларимиз яратаётгани ҳам жамиятда аёлларнинг ўрни тобора мустаҳкамланиб бораётганидан далолат беради.
Оила ва хотин-қизлар қўмитаси томонидан ҳар бир оиланинг, айниқса, аёлларнинг маънавий дунёқаршини кенгайтириш масаласига ҳам бирламчи эътибор қаратилаётир. Шу ўринда муҳим тадбир: Ўзбекистон миллий кутубхонаси билан ҳар ойда ўтказилаётган онлайн «Китобхон оналар» лойиҳа доирасида китоб мутолааси ва китоблар тақдимоти яхши анъанага айланганини айтиш жоиз.
Биламизки, кейинги йилларда оилавий ажримлар жамиятнинг оғриқли муаммоларидан бирига айланди. Шу боис, қўмита томонидан ижобий кўрсаткичларга эга бўлган давлатлар Малайзия, Сингапур тажрибаси, шунингдек, миллий қадриятларимиз ва қонунчилигимиздан келиб чиқиб, ҳудудларда оилавий маслаҳат хизматлари ташкил қилинди. «Маърифатли оила», «Аёллар қадриятлар давомчиси» лойиҳалари доирасида эса қийин вазиятга тушиб қолган оилалар, нотўғри ғоялар таъсирида фарзандлари тарбиясига салбий таъсир кўрсатаётган оталар, аёллар билан алоҳида суҳбатлар ўтказиляпти.
Албатта, аёлларимизни кўпроқ безовта қилаётган масала бу – ишсизликдир. Шу боис, хотин-қизлар бандлигини таъминлаш ва уларни тадбиркорликка жалб этиш бўйича катта дастурлар амалга оширилмоқда. Умуман, 2025 йил аёллар бандлигини таъминлашда ҳал қилувчи йил бўлади. Хотин-қизларни касб-ҳунарга ўқитиш, ишли қилиш ва тадбиркорликни ривожлантириш ҳисобидан 2 миллион нафар аёлнинг бандлигини таъминлаш режа қилинган.
Бош вазир ўринбосари Зулайҳо Маҳкамова қўмита томонидан 2030 йилгача мўлжалланган «Оила фаровонлиги» миллий дастури ишлаб чиқилаётганини маълум қилиб, унда оилани иқтисодий қўллаб-қувватлаш, маънавияти, қадрияти, фарзанд тарбиясидаги масъулиятини кучайтириш, даромадини ошириш каби устувор вазифалар белгиланаётганини маълум қилди.
«Миллий тикланиш» демократик партияси фракция раҳбари Алишер Қодиров Оила ва хотин-қизлар қўмитаси раисининг Олий Мажлис Қонунчилик палатасидаги илк чиқишини ижобий баҳолаб, оилаларни мустаҳкамлаш ва хотин-қизларнинг фаоллигини ошириш мавзусида бугунгидек батафсил ахборотга катта эҳтиёж борлигини таъкидлади.
Муҳокамаларга бой бўлган мажлисда депутатлар соҳада олиб борилаётган ишларни эътироф этиб, оила институтини мустаҳкамлаш, ижтимоий-маънавий муҳит барқарорлигини таъминлаш, хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликлардан ҳимоя қилиш, уларнинг ижтимоий-сиёсий фаоллигини ошириш, аёллар ҳуқуқини ҳимоя қилиш бўйича бир қатор таклиф ва тавсиялар бердилар.
Шундан сўнг депутатлар қонун лойиҳалари муҳокамасига ўтдилар.
Маълумки, Жиноят кодексига китоб ўқишга жалб қилиш орқали маҳкумларни ахлоқан тузатиш бўйича янги модда киритилмоқда. Унга кўра, фақат жазо муддатини тўлиқ ўташи лозим бўлган маҳкумларга нисбатан тасдиқланган рўйхат бўйича 1 та китоб ўқиган ва белгиланган тартибда имтиҳон топширган тақдирда жазосини 3 кунга қисқартириш, бироқ бир йилда кўпи билан 30 кунгача қисқартириш назарда тутилмоқда.
Шунингдек, тузалиш йўлига ўтганлигини тасдиқловчи ҳаракатларни бажариши муносабати билан жазо муддатини қисқартиришнинг процессуал тартиблари ҳамда зарур бўлган адабиётлар билан таъминлаш белгиланяпти.
Депутатлар ушбу қонуннинг қабул қилиниши маҳкумларни аҳлоқан тузатиш, уларда жамият қоидалари ва анъаналарига нисбатан ҳурматни шакллантириш борасидаги ишлар самарадорлигини оширишга хизмат қилишидан келиб чиқиб, қонун лойиҳасини маъқулладилар.
Болаларни зўравонликдан ҳимоя қилиш тизими такомиллаштиришга қаратилган қонун лойиҳаси ҳам биринчи ўқишда кўриб чиқилди.
Ушбу қонун билан Жиноят ҳамда Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексларга болаларни жинсий зўравонликлардан ҳимоялаш, болалар тасвирланган порнографик маҳсулотларни сақлаганлик учун жавобгарликни белгилашни назарда тутувчи ўзгартиришлар киритилмоқда.
Жумладан, лойиҳада зўрлик ишлатилган ёки ишлатилмаганлигидан қатъи назар 14 ёшга тўлмаган шахс билан жинсий алоқа қилишни номусга тегиш билан баравар оғирликда жазога тортиш белгиланяпти. Энди бундай шахслар 20 йилгача озодликдан маҳрум қилинади.
Шунингдек, 16 ёшга тўлмаган шахсга нисбатан Интернетдан фойдаланиб, уятсиз ҳаракатлар қилганлик учун ҳам жавобгарлик кучайтириляпти. Била туриб, вояга етмаганлар тасвирланган порнографик маҳсулотларни сақлаш ҳаракатини бир йил давомида такроран содир этганлиги учун ҳам жиноий жавобгарлик белгилаш таклиф қилиняпти. Чунки вояга етмаганлар тасвирланган порнографик маҳсулотлар 2013 йилда 13 мингдан ортиқ веб-сайтда намойиш этилган бўлса, 2017 йилда бу рақам 133 мингтага етган. Бунда жабрланувчиларнинг 55 фоизи 10 ёшгача, 43 фоизи 11 ёшдан 15 ёшгача бўлган болалардир.
Ушбу қонун лойиҳасини тайёрлашда хорижий тажрибадан ҳам кенг фойдаланилди. Мисол учун, Германия жиноят ҳуқуқига кўра, 14 ёшга тўлмаган шахс билан жинсий алоқага киришиш бола розилик берган ёки бермаганлигидан қатъи назар зўрлик ишлатилган деб баҳоланади.
Маълумки, амалдаги тартибга кўра, оиласи билан ажрашган ота ёки она суд қароридан сўнг алимент тўлаш имкониятига эга бўлмаса, бу маблағ вақтинча Мажбурий ижро бюроси ҳузуридаги махсус жамғарма томонидан тўлаб турилади. Лекин бу маблағ маълум вақтдан кейин жавобгар томонидан жамғармага қайтарилиши керак. Аммо кейинги пайтларда бундан бўйин товлайдиганлар кўпаймоқда. Шу боис, ушбу қонун лойиҳаси билан шундай шахсларнинг очиқ электрон реестрини юритиш таклиф қилиняпти.
Шу ўринда Алимент жамғармаси айнан «Миллий тикланиш» фракцияси ташаббуси билан бир неча йил олдин ташкил қилинганини айтиш жоиз.
Мазкур қонун лойиҳаси партия фракциясининг бир кун олдин бўлиб ўтган йиғилишида ҳам қизғин муҳокама қилинган эди.
Фракция раҳбари Алишер Қодиров ушбу норма никоҳ ёшигача, яъни 14 ёшдан 18 ёшгача бўлганларга қўлланилмаётганига эътироз билдириб, қонунчиликдаги мазкур бўшлиқ эртага бу ёшдаги болаларга нисбатан шундай ҳолатлар кўпайишига сабаб бўлмайдими, деган масалани ўртага ташлаганди?
– Тўғри, қонун ташаббускорлари бунда хорижий тажрибани эътиборга олишган. Лекин оила масалада чет эл тажрибасидан эмас, миллий қадриятларимиздан келиб чиқиб қарор қабул қилсак тўғри бўлади, – деди Алишер Қодиров.
Фарҳод Зайниев эса порнографик маҳсулотларни сақлаш билан боғлиқ нормага эътироз билдириб, ўз фикрини ҳар қандай шахсга унинг ихтиёрисиз кимдир бундай маълумотларни жўнатган бўлиши мумкинлиги билан изоҳлади.
Қизғин муҳокамалардан сўнг фракцияда ушбу қонун лойиҳаси биринчи ўқишда қабул қилинди. Лекин ташаббускорларга иккинчи ўқиш осон бўлмаслиги таъкидланган эди.
«Миллий тикланиш» фракцияси йиғилишларида қонунчиликка кириб келаётган халқаро сўзлар ўрнига аввало ўзбекча муқобилини қўллаш ёки изоҳи билан беришга алоҳида эътибор қаратилаётганидан хабарингиз бор.
Ушбу талаб навбатдаги қонун лойиҳаси муҳокамасида ҳам ўз кучини кўрсатди: фракция таклифи билан айрим хўжалик жамиятларининг ижро органи, кузатув кенгаши ҳамда мажоритар акциядорларининг масъулиятини оширишга қаратилган қонун лойиҳасидаги «мажоритар» сўзи «ҳал қилувчи овозга эга» изоҳи билан бериладиган бўлди.
