– Alisher Keldiyevich, kecha Markaziy saylov komissiyasi tomonidan Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va mahalliy kengashlarga bo‘lib o‘tadigan saylovlarga start berildi. Demak, qariyb 5 yillik tanaffusdan keyin partiya o‘z tarixidagi oltinchi saylovga kirishyapti. Aytingchi, “Milliy tiklanish” demokratik partiyasi ana shu muhim tadbirga qay darajada tayyor?
– Partiya shunday institutki, u asosan saylovlar orqali o‘z g‘oya va tashabbuslarini ro‘yobga chiqarish darajasi va holatini aniqlab boradi. Shuningdek, saylovlar partiyaning jamoatchilik tomonidan qanchalik e’tirof etilayotgani, amalga oshirilayotgan ishlardan xabardorligi va qo‘llab-quvvatlanish darajasini bilib borish uchun ham nihoyatda ahamiyatlidir. Shu ma’noda ham saylovga tayyor bo‘lmagan har qanday partiya zaif partiya sanaladi. Ammo saylov degani faqat 5 yilda bir marta o‘tadigan tadbir emas, zarurat bo‘lganda jamiyatda navbatdan tashqari saylovlar ham o‘tadi va ana shunday paytlarda partiya o‘z elektoratiga murojaat qilish, g‘oyalarini tushuntirish hamda ana shu g‘oyalar orqali qo‘llab-quvvatlanib, parlament va mahalliy kengashlardagi o‘rnini mustahkamlab borishga doimo tayyor turishi kerak. Biz o‘tgan saylovlardan keyin aynan ana shu masalalarga alohida e’tibor qaratdik.
Ishonamanki, biz bu saylovlarga milliy taraqqiyotimizning beqiyos ahamiyatini, dunyodagi notinch holat, davlatlar o‘rtasidagi munosabatlar keskinlashib borayotgan bir paytda milliy birdamlik, birlik va milliy qadriyatlarni asrab-avaylashning tarixiy zaruratini anglagan saylovchilar bilan kirib kelyapmiz.
Xalqimiz 33 yillik mustaqillik davrida milliy o‘zlik va uzoq davrlarga borib taqaladigan davlatchiligimiz ahamiyatini hamda milliy taraqqiyotimizning asosi bu birlik va birdamlik ekanini anglayotgani uchun ham bugungi real natijalarga erishyapmiz. Yana bir omil: bu – ushbu saylovlarning milliy Konstitutsiyamiz qabul qilinganidan keyingi birinchi saylov ekanidir.
Partiyamizning milliy qadriyatlarni, o‘zligimiz, milliyligimiz va manfaatlarimizni aks ettirishga doir tashabbuslari milliy Konstitutsiyamizda aks etdi va bu o‘zgarishlar saylovchilarning partiyamizga bo‘lgan munosabatini o‘zgartirib, qo‘llab-quvvatlashlariga olib kelishiga umid qilyapmiz.
Ushbu saylovda ishtirok etishdan maqsad parlament hamda mahalliy Kengashlarda partiyamiz o‘rnini kuchaytirish va xalqimiz farovonligiga hissa qo‘shishdir.
Partiyamiz qadriyatlarga tayangan taraqqiyot O‘zbekistonni qudratli davlatga aylantirib, xalqimiz farovonligini oshirishiga ishonadi. Shu sababli, biz bu saylovlarda faol ishtirok etish va xalqimizning qo‘llab-quvvatlashiga umid qilib, mamlakatimizni qudratli, xalqimizni farovon qilishga hissa qo‘shmoqchimiz.
– Bir necha yillardan beri deputatlarimiz saylov tizimi bo‘yicha o‘z tashabbuslarini ilgari surib kelayotgandi. Nihoyat, bu amalga oshdi. Birinchi marta biz aralash saylov tizimiga o‘tyapmiz. Sizningcha, bundan kim yutdi – siyosiy partiyalarmi yoki saylovchilar?
– Proporsional saylov tizimining milliy saylov tizimida ustuvor bo‘lishiga doir takliflarimiz bejiz emas edi. Garchi 2019 yilgi saylovlarda bunga zarurat bo‘lmasa-da, amaliyotda ana shu tizimning ayrim elementlarini qo‘llashga harakat qilgandik. Xo‘sh, nima uchun O‘zbekistonning saylov tizimi to‘la proporsional bo‘lishi kerakligi haqidagi taklifini ilgari surgandik? Bilamizki, bugungi saylovchi o‘z deputatiga asosan maishiy, huquqiy muammolarini yechib berish borasida murojaat qilyapti. Ammo tan olaylik, bugungi deputat ayrimlar ta’kidlayotganidek, juda katta vakolatlarga ega emas. U faqat qonunchilik tashabbusiga ega shaxs, xolos.
Saylovchilarning muammolarini esa mahalliy hokimliklar bilan muhokama qila oladi. Lekin bevosita moliyaviy masalalarda qarorlar qabul qilish yoki mavjudlariga bir o‘zi ta’sir qilish imkoniga ega emas. Shu sababli ham saylovchi va deputat o‘rtasidagi ishonchsizlikka asosan majoritar saylov tizimi sabab deb hisoblayman. Chunki amaldagi saylov tizimida deputat saylovchi oldiga chiqib, “menga ovoz beringlar, men parlamentdagi vakillaringga aylansam, manfaatlaringni himoya qilaman”, deb va’da beradi. Lekin amaldagi parlament tizimi deputatga o‘zini namoyon qilishi va bunday va’dalarning uddasidan chiqishga imkon bermaydi. Proporsional saylov tizimida esa deputat emas, partiya va’da beradi va saylovchi manfaatini turli idoralarda, eng muhimi parlament va fraksiyaning kuchi bilan himoya qiladi. Shundan kelib chiqib, biz proporsional saylov tizimiga o‘tishni taklif qilgandik va aralash saylov tizimiga o‘tilganini partiyaning muvaffaqiyatlaridan biri bo‘ldi, deb o‘ylayman.
Bu tizimning yana bir qulayligi shundaki, aynan proporsional saylov tizimida partiya o‘z vakillarini deputatlikka nomzod sifatida kiritadi va saylov yakunlariga ko‘ra, Markaziy saylov komissiya ularni e’tirof etadi. Partiya nomzod ko‘rsatganidan keyin deputatga ham talab qo‘yish imkoniga ega bo‘ladi. Shu kungacha esa partiya imkoniyatlari chegaralangan edi. Bir narsani unutmasligimiz kerak: parlament bu xalq uyi, unda xalq vakillari o‘zi ovoz bergan deputati oldiga qonunlar bizga xizmat qilsin, mamlakatimiz taraqqiyoti farovonligimizni oshirsin qabilidagi masalalarni qo‘yadi. Endi tasavvur qiling, parlamentda har bir deputat o‘zining bevosita daxlsizlik huquqi hamda deputatlik vakolatlaridan foydalanib, g‘oyalarini ilgari sura boshlasa, o‘zi to‘g‘ri deb bilgan masalalarni himoya qilsa, alohida instrument yaratib, o‘z saylovchilari bilan ishlay boshlasa, unda parlamentdagi partiyaviy g‘oya va maqsadlar nima bo‘ladi? Bunday tarqoqlik nafaqat parlamentni, balki jamiyatni ham tarqoqlikka olib kelishi mumkin va ishonchim komilki, tafakkurli saylovchi buni sira xohlamaydi. Aynan shu sababli ham proporsional saylov tizimi orqali saylangan deputatlar partiya oldidagi ma’uliyat bilan birgalikda, butun saylovchilar oldidagi mas’uliyatni ham his qiladi va bu shubhasiz jamoaviy va ta’sirchan samarali harakatga olib keladi.
– Ma’lumki, “Milliy tiklanish” parlamentdagi ikkinchi yirik partiya sifatida O‘zLiDeP bilan Konstitutsiyaviy islohotlar tashabbuskori bo‘ldi. Va umumxalq referendumida Yangi tahrirdagi Bosh Qomusimiz qabul qilindi. Xo‘sh, bu islohotdan so‘ng nimalar o‘zgardi? Umuman olganda, saylov arafasida ana shu o‘zgarishlar partiyalar hayotida sezilyaptimi?
– Bilamizki, o‘tgan yilgi konstitutsiyaviy islohotlarga qadar ham bir necha bor Konstitutsiyaga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilgan. Lekin ular bilan aynan so‘nggi konstitutsiyaviy islohotlar o‘rtasida juda katta farqi borligini aytish kerak. Konstitutsiyaviy islohotlar tashabbusiga eng avvalo, jamiyatdan qaynab chiqqan ehtiyojlar asos bo‘ldi deb hisoblayman. Zero, Konstitutsiyani shu davlatda yashayotgan fuqarolarning o‘zaro kelishuvi deb hisoblasak, uning ikkinchi tomoni, ya’ni xalq Konstitutsiya bo‘yicha o‘z takliflarini berganidan keyin islohotlari yuzaga keladi. Mana, so‘nggi Konstitutsiyaviy islohotlar Prezident Mirziyoyev hokimiyatga kelganidan keyin amalga oshdi.
Ta’kidlash joizki, Yangi O‘zbekiston islohotlari ham iqtisodiy, ham ijtimoiy ma’noda kamchiliklarni tan olish bilan boshlandi. Va, bu jarayonda xalq davlatga emas, davlat xalqqa xizmat qilishi kerak, degan batamom yangi konsepsiya ilgari surildi. Ungacha esa davlat ustuvor edi, xalq qiynalsa ham mayli, lekin davlat mustahkam oyoqda turishi kerak, degan aqida hukmron edi. Bu balki o‘sha davr uchun zarurar bo‘lgandir. Zero, har qanday davlatning maqsadi o‘z xalqining farovonligini oshirish, shu bilan birga davlat qudratini ko‘paytirish bo‘ladi. Yangi O‘zbekiston islohotlari esa xalqning davlatga xizmat qilishi haqidagi eskirgan konsepsiyaga barham berdi va davlatning xalq oldidagi xizmati masalasini ustuvor etib belgiladi. E’tibor bering, ushbu jarayon boshlanganidan keyin huquqiy va ijtimoiy munosabatlarda xalq va hokimiyat o‘rtasida mazmunan yangicha hamkorlik yuzaga kela boshladi. Shu o‘rinda valyuta bilan bog‘liq holatni bir esga olaylik.
O‘zbekistonda amal qilgan avvalgi konsepsiyada go‘yoki valyuta munosabatlari erkin edi. Lekin bankka murojaat qilsangiz 3-4 xil kurs bo‘lardi. Aslida esa valyuta bilan munosabatga kirishganlar ma’muriy javobgarlikka tortilardi. Mana shunday masalalar tadbirkorlarning hayotida juda og‘ir muammolarga sabab bo‘lardi. Yaqin o‘tmishimizda shunga o‘xshagan yuzlab ijtimoiy-siyosiy hamda iqtisodiy munosabatlar bir-biriga ulanmas holatga kelib qolgan edi. Yangi O‘zbekiston islohotlari aynan ana shunday kamchiliklarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri e’tirof etish va ularni bartaraf qilishdan boshlandi. Bu harakatlar o‘z-o‘zidan huquqiy maydonda katta o‘zgarishlarni taqozo qildi, albatta. Shu sababli qonunlarni o‘zgartirish talab etila boshlandi. Bu esa o‘z-o‘zidan Konstitusion normalarni ham o‘zgartirish lozim degan talabni kun tartibiga qo‘ydi. Aynan shu narsa Konstitutsiyaviy islohotlarni o‘ziga xos tomonlarini ko‘rsatadi. Agar yana ozgina harakat qilinganida edi, yangi tahrirdagi hujjat tamoman yangi konstitutsiyaga aylanib ketishi mumkin edi.
Negaki, Konstitutsiyaning 80 fizga yaqin qismiga o‘zgartirishlar kiritildi, u yangi normalar bilan to‘ldirildi. Aytmoqchi bo‘lganim, tom ma’noda xalqimiz tashabbuslarini ikki partiya o‘z vaqtida anglab, konstitusion islohotlar tashabbuskorlariga aylandilar. Bu o‘z navbatida juda katta tarixiy konstitutsion islohotlarga olib keldi. Eng muhimi bugun biz bu milliy Konstitutsiya bo‘ldi, deya baralla ayta olamiz. Chunki bu chindan ham milliy qadriyatlarimizni e’tirof etgan konstitutsiya bo‘ldi. Ayni paytda ushbu Konstitutsiya asosida tashkil qilinadigan parlament ham huquqiy, ham siyosiy maydonni tubdan o‘zgartiradi. Boshqacha aytganda 2024 yildagi saylovlar avvalgi saylovlardan tamoman farq qiladi. Chunki o‘tgan yillarda huquqiy jihatdan ham saylovchilarning, ham saylovda ishtirok etuvchilarning vakolat va imkoniyatlari tubdan o‘zgardi. Muxtasar aytganda, yangi Konstitutsiya O‘zbekistonda tom ma’noda ham mazmunan, ham shaklan yangi saylovlar o‘tishiga imkoniyat yaratadi.
–Siyosiy partiyalarning yetakchilari orasida u yoki bu voqeaga, o‘zgarishlarga tezkor munosabat bildiradigan odatingiz bor. Mana yaqinda uch yoshli bolaning o‘limi bilan bog‘liq holatga munosabat bildirdingiz. Qizig‘i, ko‘pchilikning fikricha, siz o‘lim jazosini qaytarishni nazarda tutibsiz. Bu xato xulosamidi yoki o‘sha munosabatda rostdan ham o‘lim jazosi qaytarilishi lozimligini nazarda tutganmidingiz?
– Uch yoshli bola bilan bog‘liq jinoyatga munosabatim uch xil talqinga yo‘l ochganini aytmoqchiman. Birinchi talqin, bu jurnalistlar va OAVda katta sarlavhalar bilan “o‘lim jazosi taklif qilindi” deb yozilgani bo‘ldi. Buni muhokama qilmoqchi emasman. Chunki bilamizki, har qanday OAVning vazifasi jamoatchilik kayfiyatini o‘z xabarida aks ettirishdan iborat. Men buni to‘g‘ri qabul qildim. Ular bir norasidaga vahshiy munosabat bildirilganiga nisbatan o‘z nafratlarini qo‘shib, sarlavhaga olib chiqishdi.
Qaysidir ma’noda mening taklifim bunga turtki bo‘ldi. Ikkinchi talqin, bu mutaxassislar fikri: siyosatshunoslar, tergovchilar, prokurorlar... Ularning fikricha, postda o‘lim jazosi haqida hech qanday fikr, ya’ni “o‘lim jazosini taklif qilaman” degan jumla yo‘q. Huquqshunoslardan postdan nimani tushunib, qanday qabul qilishganini so‘raganimda “jamiyatda bunday odamlar yashamasliklari kerak” yoki “bunday odamlardan jamiyatni tozalash kerak” degan chaqiruv jinoyat kodeksining 97-moddasi 2-qismiga, ya’ni umrbod jazoga to‘g‘ri keladi, deyishdi. Uchinchi toifadagi kishilar talqinida esa inson huquqlari bilan bog‘liq fikrlarga urg‘u berildi. Soddaroq aytganda, taklifning siyosiy oqibatlari haqida muhokama boshlanib ketdi. Azaga kelgan kampir o‘z dardini aytib yig‘lar, deganlaridek, o‘lim jazosi qaytarilsa, siyosiy faollarni o‘ldirish instrumentga aylanib qoladi, degan fikr olib chiqildi.
E’tibor bering, agar o‘lim jazosini tiklash bilan siyosiy faollarni o‘ldirmaslik kerak degan gapning ikkinchi tomoniga qaralsa, bolalarni o‘ldirish holatlariga jiddiy qaramaslik kerak yoki bunga keskin munosabat bildirmaslik kerak deganga o‘xshash fikr kelib chiqyapti.
Ya’ni siyosatchilar o‘lib ketmasligi uchun qotillar yashab yuraverishi kerak degandek...
Hech kimga sir emaski, Konstitutsiyamizda o‘lim jazosi taqiqlangan va o‘lim jazosi bu kabi jinoyatlar uchun yechim emas. To‘g‘ri, hali sud tizimimizda juda ko‘p islohotlar amalga oshirilishi kerak. Oramizda hali ham qonunlar mohiyatini to‘la anglab yetolmayotganlar ham bor. Shuning uchun ham bu masalaga kengroq qarashimiz kerak. Qayd etish joizki, bunday qotillik va vahshiyliklar tarbiya bilan chambarchas bog‘liq masala. Uzoq yillik tajribaga ega pedagoglar bugun fizika fani o‘qituvchisi ham tarbiyachi, matematika, jismoniy tarbiya o‘qituvchisi ham tarbiyachi ekanini aytishdi. Vaholanki, tarbiya bu butunlay boshqa reallik. Tarbiya onaning qornidayoq boshlanadigan va tug‘ilganidan keyin olti, yetti yil ichida bola dunyoqarashini 70-80 foizini shakllantiradigan ong va ongosti bilan bog‘liq bo‘lgan murakkab fiziologik jarayondir. Esdan chiqarmaslik kerak, uch yoki to‘rt yoshli bolani tahqirlash kelajakda jamiyatga mutlaqo jinoyat bo‘lib qaytadi. Buning oldini hech kim ololmaydi. Yosh bolaning ong ostidagi xotirasi shunchalar kuchli bo‘ladiki, u hatto onasi qornidaligidayoq signallarni qabul qiladi va tug‘ilganidan keyin ulardan hayotning birinchi ko‘nikmalari sifatida foydalanadi.
Yana bir fikr: yoshlikda berilgan masalalar bola ulg‘ayganida nimalarga ishonishi va nimalarga ishonmasligi, qanday qarorlar qabul qilishiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Milliy tarbiya metodikamizda Imom Buxoriy, Abu Ali ibn Sino, Alisher Navoiy kabi buyuk shaxslar bilan doimo maqtanamiz,
to‘g‘rimi. Ular hali tug‘ilmaslaridan yoki endi tug‘ilgan pallalarida haqiqat, to‘g‘rilik, halollik va poklik kabi konseptual masalalarni ong ostida hal qilib bo‘lganlar. Shuning uchun ham ular buyuklikka erishishgan. Shundan kelib chiqib, qotilliklarning barchasini uyida tarbiya bilan bog‘liq bo‘lgan xatoliklar, stress, depressiyadagi tarbiyachilarni bolalarga nisbatan noto‘g‘ri munosabatlari oqibati sifatida baholashimiz kerak va bunday muammolarni to‘la bartaraf qilish uchun masalaga ilmiy yondashishimiz lozim. Ya’ni bugungi qotilliklar, vahshiylik, agressivliklarning ildizi bolalikka, undagi tarbiyaga borib taqaladi.
–Yodingizda bo‘lsa, o‘tgan yili Rossiya ichki ishlar vazirligi jamiyatda ro‘y bergan jami jinoyatlarning 14 foizi o‘zbek migrantlari tomonidan sodir etildi, degan statistikani e’lon qilgandi. Keyingi paytda negadir biron bir xato yoki jinoyatga qo‘l urgan millatdoshlarimizga bu qadar katta e’tibor qaratilyapti, deb o‘ylaysiz?
–Bilamizki, O‘zbekiston xorijga mehnat resurslari eksport qilayotgan ko‘plab davlatlarning biri. Va, bu faqat O‘zbekistongagina xos bo‘lgan masala bo‘lmay, butun dunyoda mehnat resurlarini eksport qilish amaliyoti bor. Men buni nima uchun aytyapman? Dunyoda o‘zbeklar bilan bog‘liq jinoyatchilikni bo‘rttirib ko‘rsatishga harakat, jinoyatni butun dunyoga ovoza qilishdan maqsad zamirida mehnat bozorlari uchun olib borilayotgan raqobatning ta’siri ham bo‘lishi mumkin. Siz yuqorida Rossiyadagi jinoyatchilikni 14 foizi o‘zbeklar bilan bog‘liqligi haqidagi statistikani esladik. Bu noto‘g‘ri axborot. Chunki Rossiyada har yili mehnat migrantlari tomonidan sodir etilayotgan jinoyatlar jami jinoyatlarning ikki foizini ham tashkil etmaydi. Alohida ta’kidlash joizki, bugun mamlakatimizda chin insonparvar siyosat olib borilyapti. Xorijda yurgan har bir fuqaro uchun davlat ayamasdan mablag‘ sarflayapti.
Dunyoning qaysi nuqtasida bo‘lmasin, og‘ir ahvolda qolgan fuqaro himoyaga olinyapti. Migrant vatandoshlarimiz vatanda yashayotgan yurtdoshlarimizdan ko‘proq qo‘llab-quvvatlanyapti. Masalan, yoshlarga Yer ajratish, ularni ish bilan ta’minlash bilan bog‘liq islohotlar xorijdagi o‘zbek ishchilarining yurtga qaytishini ta’minlayapti. Ikkinchi sabab shunda bo‘lishi mumkinki, bugun Germaniya, Yaponiya yoki Koreya kabi davlatlarda mehnat migrantlariga talab kuchayib boryapti. Va, u yerlarda yangi mehnat bozorlari ochilyapti. Balki o‘zbek mehnat resurslarini aks reklamasi uchun shu masalalar ataylab bo‘rttirib ko‘rsatilayotgan bo‘lishi mumkin.
– 200 kilovattlik ijtimoiy norma haqidagi fikringiz ham jamoatchilik tomonidan keng muhokama qilindi. Mana, oradan qariyb bir yarim oycha vaqt o‘tdi. Xo‘sh, bu boradagi fikringiz o‘zgardimi?
– Bu masaladagi fikrimni yana bir bor tushuntirsam. 200 kilovatt bu ijtimoiy norma, ya’ni bitta oila uchun bu ijtimoiy ko‘mak paketi, aslida. Bu majburiyat emas. Ayrimlarning 200 kilovattgacha ishlatgin degan talab qo‘yilyapti, degan e’tirozlari noo‘rin. Ya’ni ko‘pchilik buni davlat bizga cheklov qo‘ydi, deb qabul qilishdi. Shundan keyin, bu normani 500 kilovattgacha oshirishni talab qilganlar ham paydo bo‘ldi. Yana qaytaraman, bu cheklov emas, bu energetika sohasidagi islohotlarning ajralmas bir bo‘lagi. Energetika vazirligi ma’lumotiga qaraganda, elektr energiyasining bir kilovatt soati uchun jami sarf-xarajat 990 so‘m atrofida ekan. Yurtdoshlarimizda yana bir savol tug‘ilyapti: nima uchun Qirg‘izistonda 160 so‘m. Qozog‘istonda 500 so‘mga yaqin, bizda esa buncha qimmat. Biz elektr energiya ishlab chiqarish uchun neft, gaz va mazut yoqamiz. Bu mahsulotlar esa juda qimmat turadi. Chunki bizda tabiiy gidroenergetik inshootlar juda kam. Shuning uchun ham bugun muqobil energetika ishlab chiqarish ya’ni quyosh, shamol generatorlari o‘rnatish orqali elektr ishlab chiqarishga katta e’tibor qaratilyapti. Natijada keyingi yillarda iste’molimizdagi muqobil energetik manbalar hajmi 20 foizdan oshdi. Chekka joylarga elektr energiyasining yetib bormasligi, transformatorlarning yonib ketishi yoki 220 volt berilmayotganligi masalalari asosan tarmoqning sifatsiz xizmati bilan bog‘liq.
Xo‘sh, nega tarmoq sifatsiz xizmat ko‘rsatyapti? Chunki tarmoqda pul yo‘q. So‘nggi 25-30 yil ichida energetika tizimi byudjetga boqimanda bo‘lib keldi. Buning ustiga bizda bor-yo‘g‘i bitta tarmoq bor – “O‘zbekenergo”. Ishlab chiqarish ham o‘ziniki, tashish ham, sotish ham o‘ziniki va unga tayyor pul berib turadigan byudjet degan “amaki” bor. To‘g‘ri, tizim 30 yildan beri aholi uchun muammo yaratmadi, og‘riqli bo‘lsa ham odamlar tinch bo‘lsin deya byudjetdan juda katta miqdorda mablag‘ ajratib kelinaverdi. Lekin umumiy hisobda hammamiz ketayotgan O‘zbekiston degan kemaning ahvoli og‘irlashib boraverdi.
Bir tasavvur qiling, 40 millionga yaqin xalq hayot degan okeanda o‘zining katta kemasida ketyapti, kema esa teshilgan. Buni bilgan odamlar kemani yamash uchun intiladimi? Intiladi, albatta. Energetika tizimimiz bugun o‘sha yarador kemaga o‘xshaydi. Tarmoqlarning eskirish darajasi 60-70 foizga borgan.
Tizim ishlatgan pulini joyiga qo‘ya olmayapti. Tarmoqda raqobat bo‘lmagani uchun xizmat ko‘rsatish ham sifatsiz. Bularni kimdir, qachondir o‘zgartirishi kerak-ku. Shu paytgacha hech kim o‘zgartirmadi. Hozirgi hukumat ham qulog‘im tinch bo‘lsin deb, buni o‘zgartirmasdan keyingi avlodlarga shundog‘icha qoldirishi mumkin ediku! Bu sohani solishtirsak, Qozog‘iston bizdan 30-40 yil oldinga o‘tib ketganini ko‘ramiz. Ya’ni, Qozog‘iston bu islohotlarni 10-15 yil oldin boshladi. Shundan keyin esa Qozog‘istonni dunyo bozoriga olib chiqdi.
Nima uchun dunyo bozoriga? Chunki har qanday investor mamlakat iqtisodiyotiga pul tikishdan oldin birinchi navbatda energetika tizimini tahlil qiladi. Chunki har qanday ishlab chiqarish energetika bilan bog‘liq. Energetika tizimida shaffoflik, bozor tamoyillari va ochiqlik bo‘lmasa, aksincha davlatga qaramlik bo‘lsa, kim bu yerga pul tikadi? Bundan tashqari, farovonlik, oylik maoshlar, daromad miqdori ham energetika tarmog‘iga bog‘liq. Hukumatki, ushbu masalani isloh qilishga kirishibdimi, demak bu oxirgi zarurat. Qisqacha aytganda, kemani yamamasak, u muqarrar cho‘kadi. Shuning uchun ham davlat energetika tarmog‘idagi islohotlarni amalga oshira boshladi, lekin shunda ham ijtimoiy ko‘mak bo‘lsin, odamlar qiynalmasin, odamlarga buni sekin-sekin taqdim qilaylik degan ma’noda 200 kilovattli ijtimoiy normani joriy qildi. Va, bu normaning narxi 450 so‘m. Ya’ni tannarxi teng yarmidan kamroq bo‘lgan narx belgilandi. Demak, 200 kilovatgacha 450 so‘mdan to‘lanadi. 200 kilovatdan keyin 900 so‘mdan. 1000 kilovatdan oshsa 1300 so‘mdan to‘lanadi qabilida tabaqalashtirish tizimi joriy qilindi. Bu masala bo‘yicha shaxsiy taklifimimni ham ko‘pchilik noto‘g‘ri tushungan ko‘rinadi. Masalan, mening shartli ravishdagi oyligim 10 million so‘m.
Menga bugun 200 kilovatli normani joriy qilish orqali davlat men uchun ham 200 ming so‘mlik yordam paketini ajratyapti. Ya’ni men elektr energiyaga pul to‘layotganimda 200 ming so‘m atrofida byudjetga zarar keltiryapman. Aslida esa menga bunday ijtimoiy norma kerakmas. Shu ma’noda oylik daromadi 5 million so‘mdan yuqori bo‘lgan fuqarolar uchun 200 kilovattli norma qo‘llanilmasligi, aksincha, daromadi kam bo‘lgan va ijtimoiy ko‘makka muhtoj kishilargagina qo‘llanilishi kerak deb hisoblayman. Hatto 200 kilovattni biroz ko‘paytirish ham mumkin. Yana qaytaraman, hammaga emas, faqat ehtiyojmand aholiga qo‘llanilishi kerak bu. Ishonchim komilki, ayrimlar kecha 500 ming so‘m to‘lagan bo‘lsa, bugun elektr energiya uchun bir million so‘m to‘lashga ham qodir. Hozir hukumatimiz 200 kilovatni oila boshiga ajratmoqchi, ya’ni bitta FHDYO qog‘oziga bitta 200 kilovatt belgilanadi. Vaholanki, bitta xo‘jalikda 2-4 ta oila yashayotgan holatlar bor. Va, ularga ijtimoiy norma sifatida 200 kilovatt berilyapti, xolos.
Lekin u yerda tabiiy iste’mol darajasi 2000 dan ham oshib ketyapti. Lekin afsuski, hali aholi daromadini hisoblash tizimimiz yetarli darajada rivojlanmagan. Ya’ni, yashirin iqtisodiyot darajasi haliyam yuqoriligicha qolmoqda. Odamlar daromadini yashiryapti haligacha. Afsuski, daromadni yashirmasdan deklaratsiya qilish uchun manfaat yaratadigan tizim yarata olmadik. Nima bo‘lganda ham shunga o‘xshash muammolar silsilasida mamlakatimizda islohotlar amalga oshirilyapti va bu islohotlarning natijasi birinchi o‘rinda energetik islohotlar orqali muvaffaqiyatga erishishi mumkin.
– Parlament eshituvlaridan birida siz Ichki ishlar vazirligiga radarlar tizimini tadbirkorlarga berib to‘g‘ri qildikmi, degan savol qo‘yganingizdan keyin Toshkent shahridagi radarlar o‘chirilib, tizim faoliyati qayta ko‘rib chiqilgandi. Lekin bu ham yo‘l-transport hodisalarini kamaytira olmayapti. Nima deb o‘ylaysiz, balki bu boradagi qonunchilikni yanada kuchaytirish kerakdir. Yoki ma’lum bir qonun buzilishlariga nisbatan jarimalarni ko‘paytirish kerakmikin?
–Yaqinda hamkasbimiz – “Adolat” partiyasining raisi Robaxon Mahmudova ham tezlikni ma’lum darajadan oshirganlarni umrbodga mashina boshqarish huquqidan mahrum qilish taklifini bildirdi. Bu, nazarimda, his-tuyg‘ularga tayanib, bildirilgan taklif. Bu masalani anchadan beri tahlil qilib, hamma aybni haydovchidan, mashina boshqaruvida o‘tirgan odamdan qidirish kerak emasligiga ishonch hosil qildik. Afsuski, haydovchi har doim aybdor. Qayd etish joizki, agar chindan ham haydovchi jinoyat sodir etsa, o‘sha nuqtadan boshlab aybdorga aylanadi. Lekin bu xatoni keltirib chiqaradigan omillarni, asl ildizini izlamasak, muammoning yechimini topolmaymiz. Bilamizki, radarlar qimmat texnologiya ekani hisobga olinib, bu jarayonga tadbirkorlar jalb qilingan edi. Lekin shu yerda bir xato bo‘ldi, deb hisoblayman. Tadbirkor tabiatan daromad qidiradigan sub’yekt.
U qo‘lini qo‘liga tekkizsa ham daromaddan umid qiladi. Ana shunday qatlam vakillariga radarlarni berib qo‘yish orqali biz haydovchilarga yanada ko‘proq noqulayliklar yaratdik. Chunki tadbirkor butun bilimi va tajribasini ishga solib, ko‘proq daromad olish yo‘llarini qidira boshladi. Haydovchining esa bir xatodan qochish uchun boshqa kattaroq xatoga qo‘l urayotgan holatlar kam emas. Shu sababli masalaga fundamental yondashuvni taklif qilyapmiz. Ya’ni, bugun transportga xizmat ko‘rsatish tarmog‘i hamda yo‘l infratuzilmasi belgilanayotgan jarima va haydovchilarga qo‘yilayotgan taqiqlarni amalga oshirish uchun uyg‘un darajadami, yo‘qmi degan savolga javob topishimiz kerak. Masalan, birgina M39 avto yo‘lini olaylik. Bu yo‘lda tunda sodir etilgan xatolar uchun haydovchilarni jarimaga tortishga ma’naviy haqqimiz bormi? Aytmoqchimanki, biz avval yo‘llarni to‘g‘irlab qo‘yaylikda, keyin jarimalar joriy qilaylik.
Shu o‘rinda yana bir fikr: bugun katta yo‘llar yoqasida maktablar borligi ham juda katta muammoga aylanyapti. Axir u yerda birinchi sinfda o‘qiydigan bolalar, ya’ni xavf darajasiga hali baho berolmaydigan farzandlarimiz o‘qishadi. Shu nuqtai nazardan yo‘l chekkasiga nega maktab qurildi, degan savol paydo bo‘ladi. Ko‘ryapsizmi, mana shu tarzda masalalarga tizimli yondashmas ekanmiz, bir-birimizni ayblab yuraveramiz...
– Nega saylovchilar 5 ta siyosiy partiya nomzodlari orasidan aynan “Milliy tiklanish” nomzodlarini tanlashlari kerak?
– Agar biz parlamentda yetakchi kuchga aylana olsak, dunyoda keng quloch yozayotgan qadriyatlarimizni taxqirlash, milliy o‘zligimizga bo‘layotgan xurujlar, madaniy merosimiz va tariximiz bilan bog‘liq masalalardagi juda katta muammoli masalalarni huquqiy jihatdan yechimini topish imkoniga ega bo‘lamiz. Partiyamiz hukumat e’tiborini aynan shu masalalarga muntazam qaratish, ularning yechimlarini topishni har doim o‘zi uchun ustuvor vazifa deb hisoblagan.
– “Milliy tiklanish” haqida gap ketganda, “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonunni eslamaslikning iloji yo‘q. Keyingi paytda ko‘p tilga olingan ushbu qonunning taqdiri nima bo‘ldi?
– Bu qonun Qonunchilik palatasida uchinchi o‘qishda qabul qilinib, Senatga yuborilgan. Keyin Senat tomonidan ma’qullangach, Davlat rahbariga kiritilgan. Adashmasam, Davlat rahbari tomonidan 6 ta qo‘shimcha bilan qonunni takomillashtirilishi taklif qilingan. Ayni paytda parlamentda ushbu qonun loyihasi ustida jiddiy ish olib borilyapti. Ayniqsa, biz uchun ushbu qonunning ahamiyati katta. Zotan, bugun o‘zbek tili na fan tili, na ijtimoiy va na siyosiy til bo‘la oldi. Bugun biz yana bitta qonunchilik bo‘yicha normativ huquqiy hujjatlar to‘g‘risidagi qonunni takomillashtirib, u yerda katta o‘zgarishga qo‘l urdik. Ya’ni, qonunchilikka O‘zbekiston hududida barcha normativ huquqiy hujjatlar, qonunosti hujjatlarning barchasi o‘zbek tilida bo‘lishi kerak degan norma kiritildi.
– Agar “Milliy tiklanish” demokratik partiyasi saylovdan keyin har qanday qonunni qabul qilish darajasida deputatlik o‘rinlarini egallasa, birinchi navbatda qanday qonunni qabul qilgan bo‘lardi?
– Fikrimcha bu “Ta’lim to‘g‘risida”gi hamda “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonun bo‘lardi. Agar bizda ta’lim to‘g‘risidagi qonunni isloh qilish uchun kengroq imkoniyat bo‘lganida, bu qonunni juda keskin, tubdan o‘zgartirgan bo‘lardik. Ta’lim va tarbiyani birgalikda muhokama qilgan holda uning uzluksizligini ta’minlab, oila, bog‘cha va maktab uchligini qamrab oladigan va aniq vazifalarni bosqichma bosqich belgilab beradigan qonunga zarurat bor. Agar bizda imkoniyat bo‘lsa, birinchi navbatda mana shunday qonun ustida ish olib borgan bo‘lar edik.
–Sizningcha, bo‘lajak saylovdan keyin necha foiz deputatlarimiz yana qayta saylansa, partiyamiz uchun ijobiy holat bo‘lardi?
– Parlament xuddi oliygohga o‘xshaydi. Talaba bo‘lib kirasiz va u yerdan mutaxassis bo‘lib chiqish kerak. Lekin Sizning parlamentga kelgan birinchi kuningizdanoq oldingizga vazifa qo‘yiladi, bu saylovchilar talabi bo‘ladi. Parlamentning birinchi yilidan boshlab, ana shu vazifalar ustida ish boshlaysiz. Bizda shu paytgacha o‘ziga xos tendensiya bor, ya’ni tajribali va samarali deputatlar nuqtai nazaridan o‘tgan chaqiriqdagi saylovda eng ko‘p fraksiyani saqlab qolgan partiya sifatida 1-o‘rinni oldik. Biz mutaxassis sifatida eng avvalo tajribaga katta e’tibor beramiz. Bu chaqiriqda ham asosiy muhim bo‘lgan qatlamni saqlab qolish ustida ish olib borilyapti.
– Partiya shunday institutki, u asosan saylovlar orqali o‘z g‘oya va tashabbuslarini ro‘yobga chiqarish darajasi va holatini aniqlab boradi. Shuningdek, saylovlar partiyaning jamoatchilik tomonidan qanchalik e’tirof etilayotgani, amalga oshirilayotgan ishlardan xabardorligi va qo‘llab-quvvatlanish darajasini bilib borish uchun ham nihoyatda ahamiyatlidir. Shu ma’noda ham saylovga tayyor bo‘lmagan har qanday partiya zaif partiya sanaladi. Ammo saylov degani faqat 5 yilda bir marta o‘tadigan tadbir emas, zarurat bo‘lganda jamiyatda navbatdan tashqari saylovlar ham o‘tadi va ana shunday paytlarda partiya o‘z elektoratiga murojaat qilish, g‘oyalarini tushuntirish hamda ana shu g‘oyalar orqali qo‘llab-quvvatlanib, parlament va mahalliy kengashlardagi o‘rnini mustahkamlab borishga doimo tayyor turishi kerak. Biz o‘tgan saylovlardan keyin aynan ana shu masalalarga alohida e’tibor qaratdik.
Ishonamanki, biz bu saylovlarga milliy taraqqiyotimizning beqiyos ahamiyatini, dunyodagi notinch holat, davlatlar o‘rtasidagi munosabatlar keskinlashib borayotgan bir paytda milliy birdamlik, birlik va milliy qadriyatlarni asrab-avaylashning tarixiy zaruratini anglagan saylovchilar bilan kirib kelyapmiz.
Xalqimiz 33 yillik mustaqillik davrida milliy o‘zlik va uzoq davrlarga borib taqaladigan davlatchiligimiz ahamiyatini hamda milliy taraqqiyotimizning asosi bu birlik va birdamlik ekanini anglayotgani uchun ham bugungi real natijalarga erishyapmiz. Yana bir omil: bu – ushbu saylovlarning milliy Konstitutsiyamiz qabul qilinganidan keyingi birinchi saylov ekanidir.
Partiyamizning milliy qadriyatlarni, o‘zligimiz, milliyligimiz va manfaatlarimizni aks ettirishga doir tashabbuslari milliy Konstitutsiyamizda aks etdi va bu o‘zgarishlar saylovchilarning partiyamizga bo‘lgan munosabatini o‘zgartirib, qo‘llab-quvvatlashlariga olib kelishiga umid qilyapmiz.
Ushbu saylovda ishtirok etishdan maqsad parlament hamda mahalliy Kengashlarda partiyamiz o‘rnini kuchaytirish va xalqimiz farovonligiga hissa qo‘shishdir.
Partiyamiz qadriyatlarga tayangan taraqqiyot O‘zbekistonni qudratli davlatga aylantirib, xalqimiz farovonligini oshirishiga ishonadi. Shu sababli, biz bu saylovlarda faol ishtirok etish va xalqimizning qo‘llab-quvvatlashiga umid qilib, mamlakatimizni qudratli, xalqimizni farovon qilishga hissa qo‘shmoqchimiz.
– Bir necha yillardan beri deputatlarimiz saylov tizimi bo‘yicha o‘z tashabbuslarini ilgari surib kelayotgandi. Nihoyat, bu amalga oshdi. Birinchi marta biz aralash saylov tizimiga o‘tyapmiz. Sizningcha, bundan kim yutdi – siyosiy partiyalarmi yoki saylovchilar?
– Proporsional saylov tizimining milliy saylov tizimida ustuvor bo‘lishiga doir takliflarimiz bejiz emas edi. Garchi 2019 yilgi saylovlarda bunga zarurat bo‘lmasa-da, amaliyotda ana shu tizimning ayrim elementlarini qo‘llashga harakat qilgandik. Xo‘sh, nima uchun O‘zbekistonning saylov tizimi to‘la proporsional bo‘lishi kerakligi haqidagi taklifini ilgari surgandik? Bilamizki, bugungi saylovchi o‘z deputatiga asosan maishiy, huquqiy muammolarini yechib berish borasida murojaat qilyapti. Ammo tan olaylik, bugungi deputat ayrimlar ta’kidlayotganidek, juda katta vakolatlarga ega emas. U faqat qonunchilik tashabbusiga ega shaxs, xolos.
Saylovchilarning muammolarini esa mahalliy hokimliklar bilan muhokama qila oladi. Lekin bevosita moliyaviy masalalarda qarorlar qabul qilish yoki mavjudlariga bir o‘zi ta’sir qilish imkoniga ega emas. Shu sababli ham saylovchi va deputat o‘rtasidagi ishonchsizlikka asosan majoritar saylov tizimi sabab deb hisoblayman. Chunki amaldagi saylov tizimida deputat saylovchi oldiga chiqib, “menga ovoz beringlar, men parlamentdagi vakillaringga aylansam, manfaatlaringni himoya qilaman”, deb va’da beradi. Lekin amaldagi parlament tizimi deputatga o‘zini namoyon qilishi va bunday va’dalarning uddasidan chiqishga imkon bermaydi. Proporsional saylov tizimida esa deputat emas, partiya va’da beradi va saylovchi manfaatini turli idoralarda, eng muhimi parlament va fraksiyaning kuchi bilan himoya qiladi. Shundan kelib chiqib, biz proporsional saylov tizimiga o‘tishni taklif qilgandik va aralash saylov tizimiga o‘tilganini partiyaning muvaffaqiyatlaridan biri bo‘ldi, deb o‘ylayman.
Bu tizimning yana bir qulayligi shundaki, aynan proporsional saylov tizimida partiya o‘z vakillarini deputatlikka nomzod sifatida kiritadi va saylov yakunlariga ko‘ra, Markaziy saylov komissiya ularni e’tirof etadi. Partiya nomzod ko‘rsatganidan keyin deputatga ham talab qo‘yish imkoniga ega bo‘ladi. Shu kungacha esa partiya imkoniyatlari chegaralangan edi. Bir narsani unutmasligimiz kerak: parlament bu xalq uyi, unda xalq vakillari o‘zi ovoz bergan deputati oldiga qonunlar bizga xizmat qilsin, mamlakatimiz taraqqiyoti farovonligimizni oshirsin qabilidagi masalalarni qo‘yadi. Endi tasavvur qiling, parlamentda har bir deputat o‘zining bevosita daxlsizlik huquqi hamda deputatlik vakolatlaridan foydalanib, g‘oyalarini ilgari sura boshlasa, o‘zi to‘g‘ri deb bilgan masalalarni himoya qilsa, alohida instrument yaratib, o‘z saylovchilari bilan ishlay boshlasa, unda parlamentdagi partiyaviy g‘oya va maqsadlar nima bo‘ladi? Bunday tarqoqlik nafaqat parlamentni, balki jamiyatni ham tarqoqlikka olib kelishi mumkin va ishonchim komilki, tafakkurli saylovchi buni sira xohlamaydi. Aynan shu sababli ham proporsional saylov tizimi orqali saylangan deputatlar partiya oldidagi ma’uliyat bilan birgalikda, butun saylovchilar oldidagi mas’uliyatni ham his qiladi va bu shubhasiz jamoaviy va ta’sirchan samarali harakatga olib keladi.
– Ma’lumki, “Milliy tiklanish” parlamentdagi ikkinchi yirik partiya sifatida O‘zLiDeP bilan Konstitutsiyaviy islohotlar tashabbuskori bo‘ldi. Va umumxalq referendumida Yangi tahrirdagi Bosh Qomusimiz qabul qilindi. Xo‘sh, bu islohotdan so‘ng nimalar o‘zgardi? Umuman olganda, saylov arafasida ana shu o‘zgarishlar partiyalar hayotida sezilyaptimi?
– Bilamizki, o‘tgan yilgi konstitutsiyaviy islohotlarga qadar ham bir necha bor Konstitutsiyaga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilgan. Lekin ular bilan aynan so‘nggi konstitutsiyaviy islohotlar o‘rtasida juda katta farqi borligini aytish kerak. Konstitutsiyaviy islohotlar tashabbusiga eng avvalo, jamiyatdan qaynab chiqqan ehtiyojlar asos bo‘ldi deb hisoblayman. Zero, Konstitutsiyani shu davlatda yashayotgan fuqarolarning o‘zaro kelishuvi deb hisoblasak, uning ikkinchi tomoni, ya’ni xalq Konstitutsiya bo‘yicha o‘z takliflarini berganidan keyin islohotlari yuzaga keladi. Mana, so‘nggi Konstitutsiyaviy islohotlar Prezident Mirziyoyev hokimiyatga kelganidan keyin amalga oshdi.
Ta’kidlash joizki, Yangi O‘zbekiston islohotlari ham iqtisodiy, ham ijtimoiy ma’noda kamchiliklarni tan olish bilan boshlandi. Va, bu jarayonda xalq davlatga emas, davlat xalqqa xizmat qilishi kerak, degan batamom yangi konsepsiya ilgari surildi. Ungacha esa davlat ustuvor edi, xalq qiynalsa ham mayli, lekin davlat mustahkam oyoqda turishi kerak, degan aqida hukmron edi. Bu balki o‘sha davr uchun zarurar bo‘lgandir. Zero, har qanday davlatning maqsadi o‘z xalqining farovonligini oshirish, shu bilan birga davlat qudratini ko‘paytirish bo‘ladi. Yangi O‘zbekiston islohotlari esa xalqning davlatga xizmat qilishi haqidagi eskirgan konsepsiyaga barham berdi va davlatning xalq oldidagi xizmati masalasini ustuvor etib belgiladi. E’tibor bering, ushbu jarayon boshlanganidan keyin huquqiy va ijtimoiy munosabatlarda xalq va hokimiyat o‘rtasida mazmunan yangicha hamkorlik yuzaga kela boshladi. Shu o‘rinda valyuta bilan bog‘liq holatni bir esga olaylik.
O‘zbekistonda amal qilgan avvalgi konsepsiyada go‘yoki valyuta munosabatlari erkin edi. Lekin bankka murojaat qilsangiz 3-4 xil kurs bo‘lardi. Aslida esa valyuta bilan munosabatga kirishganlar ma’muriy javobgarlikka tortilardi. Mana shunday masalalar tadbirkorlarning hayotida juda og‘ir muammolarga sabab bo‘lardi. Yaqin o‘tmishimizda shunga o‘xshagan yuzlab ijtimoiy-siyosiy hamda iqtisodiy munosabatlar bir-biriga ulanmas holatga kelib qolgan edi. Yangi O‘zbekiston islohotlari aynan ana shunday kamchiliklarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri e’tirof etish va ularni bartaraf qilishdan boshlandi. Bu harakatlar o‘z-o‘zidan huquqiy maydonda katta o‘zgarishlarni taqozo qildi, albatta. Shu sababli qonunlarni o‘zgartirish talab etila boshlandi. Bu esa o‘z-o‘zidan Konstitusion normalarni ham o‘zgartirish lozim degan talabni kun tartibiga qo‘ydi. Aynan shu narsa Konstitutsiyaviy islohotlarni o‘ziga xos tomonlarini ko‘rsatadi. Agar yana ozgina harakat qilinganida edi, yangi tahrirdagi hujjat tamoman yangi konstitutsiyaga aylanib ketishi mumkin edi.
Negaki, Konstitutsiyaning 80 fizga yaqin qismiga o‘zgartirishlar kiritildi, u yangi normalar bilan to‘ldirildi. Aytmoqchi bo‘lganim, tom ma’noda xalqimiz tashabbuslarini ikki partiya o‘z vaqtida anglab, konstitusion islohotlar tashabbuskorlariga aylandilar. Bu o‘z navbatida juda katta tarixiy konstitutsion islohotlarga olib keldi. Eng muhimi bugun biz bu milliy Konstitutsiya bo‘ldi, deya baralla ayta olamiz. Chunki bu chindan ham milliy qadriyatlarimizni e’tirof etgan konstitutsiya bo‘ldi. Ayni paytda ushbu Konstitutsiya asosida tashkil qilinadigan parlament ham huquqiy, ham siyosiy maydonni tubdan o‘zgartiradi. Boshqacha aytganda 2024 yildagi saylovlar avvalgi saylovlardan tamoman farq qiladi. Chunki o‘tgan yillarda huquqiy jihatdan ham saylovchilarning, ham saylovda ishtirok etuvchilarning vakolat va imkoniyatlari tubdan o‘zgardi. Muxtasar aytganda, yangi Konstitutsiya O‘zbekistonda tom ma’noda ham mazmunan, ham shaklan yangi saylovlar o‘tishiga imkoniyat yaratadi.
–Siyosiy partiyalarning yetakchilari orasida u yoki bu voqeaga, o‘zgarishlarga tezkor munosabat bildiradigan odatingiz bor. Mana yaqinda uch yoshli bolaning o‘limi bilan bog‘liq holatga munosabat bildirdingiz. Qizig‘i, ko‘pchilikning fikricha, siz o‘lim jazosini qaytarishni nazarda tutibsiz. Bu xato xulosamidi yoki o‘sha munosabatda rostdan ham o‘lim jazosi qaytarilishi lozimligini nazarda tutganmidingiz?
– Uch yoshli bola bilan bog‘liq jinoyatga munosabatim uch xil talqinga yo‘l ochganini aytmoqchiman. Birinchi talqin, bu jurnalistlar va OAVda katta sarlavhalar bilan “o‘lim jazosi taklif qilindi” deb yozilgani bo‘ldi. Buni muhokama qilmoqchi emasman. Chunki bilamizki, har qanday OAVning vazifasi jamoatchilik kayfiyatini o‘z xabarida aks ettirishdan iborat. Men buni to‘g‘ri qabul qildim. Ular bir norasidaga vahshiy munosabat bildirilganiga nisbatan o‘z nafratlarini qo‘shib, sarlavhaga olib chiqishdi.
Qaysidir ma’noda mening taklifim bunga turtki bo‘ldi. Ikkinchi talqin, bu mutaxassislar fikri: siyosatshunoslar, tergovchilar, prokurorlar... Ularning fikricha, postda o‘lim jazosi haqida hech qanday fikr, ya’ni “o‘lim jazosini taklif qilaman” degan jumla yo‘q. Huquqshunoslardan postdan nimani tushunib, qanday qabul qilishganini so‘raganimda “jamiyatda bunday odamlar yashamasliklari kerak” yoki “bunday odamlardan jamiyatni tozalash kerak” degan chaqiruv jinoyat kodeksining 97-moddasi 2-qismiga, ya’ni umrbod jazoga to‘g‘ri keladi, deyishdi. Uchinchi toifadagi kishilar talqinida esa inson huquqlari bilan bog‘liq fikrlarga urg‘u berildi. Soddaroq aytganda, taklifning siyosiy oqibatlari haqida muhokama boshlanib ketdi. Azaga kelgan kampir o‘z dardini aytib yig‘lar, deganlaridek, o‘lim jazosi qaytarilsa, siyosiy faollarni o‘ldirish instrumentga aylanib qoladi, degan fikr olib chiqildi.
E’tibor bering, agar o‘lim jazosini tiklash bilan siyosiy faollarni o‘ldirmaslik kerak degan gapning ikkinchi tomoniga qaralsa, bolalarni o‘ldirish holatlariga jiddiy qaramaslik kerak yoki bunga keskin munosabat bildirmaslik kerak deganga o‘xshash fikr kelib chiqyapti.
Ya’ni siyosatchilar o‘lib ketmasligi uchun qotillar yashab yuraverishi kerak degandek...
Hech kimga sir emaski, Konstitutsiyamizda o‘lim jazosi taqiqlangan va o‘lim jazosi bu kabi jinoyatlar uchun yechim emas. To‘g‘ri, hali sud tizimimizda juda ko‘p islohotlar amalga oshirilishi kerak. Oramizda hali ham qonunlar mohiyatini to‘la anglab yetolmayotganlar ham bor. Shuning uchun ham bu masalaga kengroq qarashimiz kerak. Qayd etish joizki, bunday qotillik va vahshiyliklar tarbiya bilan chambarchas bog‘liq masala. Uzoq yillik tajribaga ega pedagoglar bugun fizika fani o‘qituvchisi ham tarbiyachi, matematika, jismoniy tarbiya o‘qituvchisi ham tarbiyachi ekanini aytishdi. Vaholanki, tarbiya bu butunlay boshqa reallik. Tarbiya onaning qornidayoq boshlanadigan va tug‘ilganidan keyin olti, yetti yil ichida bola dunyoqarashini 70-80 foizini shakllantiradigan ong va ongosti bilan bog‘liq bo‘lgan murakkab fiziologik jarayondir. Esdan chiqarmaslik kerak, uch yoki to‘rt yoshli bolani tahqirlash kelajakda jamiyatga mutlaqo jinoyat bo‘lib qaytadi. Buning oldini hech kim ololmaydi. Yosh bolaning ong ostidagi xotirasi shunchalar kuchli bo‘ladiki, u hatto onasi qornidaligidayoq signallarni qabul qiladi va tug‘ilganidan keyin ulardan hayotning birinchi ko‘nikmalari sifatida foydalanadi.
Yana bir fikr: yoshlikda berilgan masalalar bola ulg‘ayganida nimalarga ishonishi va nimalarga ishonmasligi, qanday qarorlar qabul qilishiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Milliy tarbiya metodikamizda Imom Buxoriy, Abu Ali ibn Sino, Alisher Navoiy kabi buyuk shaxslar bilan doimo maqtanamiz,
to‘g‘rimi. Ular hali tug‘ilmaslaridan yoki endi tug‘ilgan pallalarida haqiqat, to‘g‘rilik, halollik va poklik kabi konseptual masalalarni ong ostida hal qilib bo‘lganlar. Shuning uchun ham ular buyuklikka erishishgan. Shundan kelib chiqib, qotilliklarning barchasini uyida tarbiya bilan bog‘liq bo‘lgan xatoliklar, stress, depressiyadagi tarbiyachilarni bolalarga nisbatan noto‘g‘ri munosabatlari oqibati sifatida baholashimiz kerak va bunday muammolarni to‘la bartaraf qilish uchun masalaga ilmiy yondashishimiz lozim. Ya’ni bugungi qotilliklar, vahshiylik, agressivliklarning ildizi bolalikka, undagi tarbiyaga borib taqaladi.
–Yodingizda bo‘lsa, o‘tgan yili Rossiya ichki ishlar vazirligi jamiyatda ro‘y bergan jami jinoyatlarning 14 foizi o‘zbek migrantlari tomonidan sodir etildi, degan statistikani e’lon qilgandi. Keyingi paytda negadir biron bir xato yoki jinoyatga qo‘l urgan millatdoshlarimizga bu qadar katta e’tibor qaratilyapti, deb o‘ylaysiz?
–Bilamizki, O‘zbekiston xorijga mehnat resurslari eksport qilayotgan ko‘plab davlatlarning biri. Va, bu faqat O‘zbekistongagina xos bo‘lgan masala bo‘lmay, butun dunyoda mehnat resurlarini eksport qilish amaliyoti bor. Men buni nima uchun aytyapman? Dunyoda o‘zbeklar bilan bog‘liq jinoyatchilikni bo‘rttirib ko‘rsatishga harakat, jinoyatni butun dunyoga ovoza qilishdan maqsad zamirida mehnat bozorlari uchun olib borilayotgan raqobatning ta’siri ham bo‘lishi mumkin. Siz yuqorida Rossiyadagi jinoyatchilikni 14 foizi o‘zbeklar bilan bog‘liqligi haqidagi statistikani esladik. Bu noto‘g‘ri axborot. Chunki Rossiyada har yili mehnat migrantlari tomonidan sodir etilayotgan jinoyatlar jami jinoyatlarning ikki foizini ham tashkil etmaydi. Alohida ta’kidlash joizki, bugun mamlakatimizda chin insonparvar siyosat olib borilyapti. Xorijda yurgan har bir fuqaro uchun davlat ayamasdan mablag‘ sarflayapti.
Dunyoning qaysi nuqtasida bo‘lmasin, og‘ir ahvolda qolgan fuqaro himoyaga olinyapti. Migrant vatandoshlarimiz vatanda yashayotgan yurtdoshlarimizdan ko‘proq qo‘llab-quvvatlanyapti. Masalan, yoshlarga Yer ajratish, ularni ish bilan ta’minlash bilan bog‘liq islohotlar xorijdagi o‘zbek ishchilarining yurtga qaytishini ta’minlayapti. Ikkinchi sabab shunda bo‘lishi mumkinki, bugun Germaniya, Yaponiya yoki Koreya kabi davlatlarda mehnat migrantlariga talab kuchayib boryapti. Va, u yerlarda yangi mehnat bozorlari ochilyapti. Balki o‘zbek mehnat resurslarini aks reklamasi uchun shu masalalar ataylab bo‘rttirib ko‘rsatilayotgan bo‘lishi mumkin.
– 200 kilovattlik ijtimoiy norma haqidagi fikringiz ham jamoatchilik tomonidan keng muhokama qilindi. Mana, oradan qariyb bir yarim oycha vaqt o‘tdi. Xo‘sh, bu boradagi fikringiz o‘zgardimi?
– Bu masaladagi fikrimni yana bir bor tushuntirsam. 200 kilovatt bu ijtimoiy norma, ya’ni bitta oila uchun bu ijtimoiy ko‘mak paketi, aslida. Bu majburiyat emas. Ayrimlarning 200 kilovattgacha ishlatgin degan talab qo‘yilyapti, degan e’tirozlari noo‘rin. Ya’ni ko‘pchilik buni davlat bizga cheklov qo‘ydi, deb qabul qilishdi. Shundan keyin, bu normani 500 kilovattgacha oshirishni talab qilganlar ham paydo bo‘ldi. Yana qaytaraman, bu cheklov emas, bu energetika sohasidagi islohotlarning ajralmas bir bo‘lagi. Energetika vazirligi ma’lumotiga qaraganda, elektr energiyasining bir kilovatt soati uchun jami sarf-xarajat 990 so‘m atrofida ekan. Yurtdoshlarimizda yana bir savol tug‘ilyapti: nima uchun Qirg‘izistonda 160 so‘m. Qozog‘istonda 500 so‘mga yaqin, bizda esa buncha qimmat. Biz elektr energiya ishlab chiqarish uchun neft, gaz va mazut yoqamiz. Bu mahsulotlar esa juda qimmat turadi. Chunki bizda tabiiy gidroenergetik inshootlar juda kam. Shuning uchun ham bugun muqobil energetika ishlab chiqarish ya’ni quyosh, shamol generatorlari o‘rnatish orqali elektr ishlab chiqarishga katta e’tibor qaratilyapti. Natijada keyingi yillarda iste’molimizdagi muqobil energetik manbalar hajmi 20 foizdan oshdi. Chekka joylarga elektr energiyasining yetib bormasligi, transformatorlarning yonib ketishi yoki 220 volt berilmayotganligi masalalari asosan tarmoqning sifatsiz xizmati bilan bog‘liq.
Xo‘sh, nega tarmoq sifatsiz xizmat ko‘rsatyapti? Chunki tarmoqda pul yo‘q. So‘nggi 25-30 yil ichida energetika tizimi byudjetga boqimanda bo‘lib keldi. Buning ustiga bizda bor-yo‘g‘i bitta tarmoq bor – “O‘zbekenergo”. Ishlab chiqarish ham o‘ziniki, tashish ham, sotish ham o‘ziniki va unga tayyor pul berib turadigan byudjet degan “amaki” bor. To‘g‘ri, tizim 30 yildan beri aholi uchun muammo yaratmadi, og‘riqli bo‘lsa ham odamlar tinch bo‘lsin deya byudjetdan juda katta miqdorda mablag‘ ajratib kelinaverdi. Lekin umumiy hisobda hammamiz ketayotgan O‘zbekiston degan kemaning ahvoli og‘irlashib boraverdi.
Bir tasavvur qiling, 40 millionga yaqin xalq hayot degan okeanda o‘zining katta kemasida ketyapti, kema esa teshilgan. Buni bilgan odamlar kemani yamash uchun intiladimi? Intiladi, albatta. Energetika tizimimiz bugun o‘sha yarador kemaga o‘xshaydi. Tarmoqlarning eskirish darajasi 60-70 foizga borgan.
Tizim ishlatgan pulini joyiga qo‘ya olmayapti. Tarmoqda raqobat bo‘lmagani uchun xizmat ko‘rsatish ham sifatsiz. Bularni kimdir, qachondir o‘zgartirishi kerak-ku. Shu paytgacha hech kim o‘zgartirmadi. Hozirgi hukumat ham qulog‘im tinch bo‘lsin deb, buni o‘zgartirmasdan keyingi avlodlarga shundog‘icha qoldirishi mumkin ediku! Bu sohani solishtirsak, Qozog‘iston bizdan 30-40 yil oldinga o‘tib ketganini ko‘ramiz. Ya’ni, Qozog‘iston bu islohotlarni 10-15 yil oldin boshladi. Shundan keyin esa Qozog‘istonni dunyo bozoriga olib chiqdi.
Nima uchun dunyo bozoriga? Chunki har qanday investor mamlakat iqtisodiyotiga pul tikishdan oldin birinchi navbatda energetika tizimini tahlil qiladi. Chunki har qanday ishlab chiqarish energetika bilan bog‘liq. Energetika tizimida shaffoflik, bozor tamoyillari va ochiqlik bo‘lmasa, aksincha davlatga qaramlik bo‘lsa, kim bu yerga pul tikadi? Bundan tashqari, farovonlik, oylik maoshlar, daromad miqdori ham energetika tarmog‘iga bog‘liq. Hukumatki, ushbu masalani isloh qilishga kirishibdimi, demak bu oxirgi zarurat. Qisqacha aytganda, kemani yamamasak, u muqarrar cho‘kadi. Shuning uchun ham davlat energetika tarmog‘idagi islohotlarni amalga oshira boshladi, lekin shunda ham ijtimoiy ko‘mak bo‘lsin, odamlar qiynalmasin, odamlarga buni sekin-sekin taqdim qilaylik degan ma’noda 200 kilovattli ijtimoiy normani joriy qildi. Va, bu normaning narxi 450 so‘m. Ya’ni tannarxi teng yarmidan kamroq bo‘lgan narx belgilandi. Demak, 200 kilovatgacha 450 so‘mdan to‘lanadi. 200 kilovatdan keyin 900 so‘mdan. 1000 kilovatdan oshsa 1300 so‘mdan to‘lanadi qabilida tabaqalashtirish tizimi joriy qilindi. Bu masala bo‘yicha shaxsiy taklifimimni ham ko‘pchilik noto‘g‘ri tushungan ko‘rinadi. Masalan, mening shartli ravishdagi oyligim 10 million so‘m.
Menga bugun 200 kilovatli normani joriy qilish orqali davlat men uchun ham 200 ming so‘mlik yordam paketini ajratyapti. Ya’ni men elektr energiyaga pul to‘layotganimda 200 ming so‘m atrofida byudjetga zarar keltiryapman. Aslida esa menga bunday ijtimoiy norma kerakmas. Shu ma’noda oylik daromadi 5 million so‘mdan yuqori bo‘lgan fuqarolar uchun 200 kilovattli norma qo‘llanilmasligi, aksincha, daromadi kam bo‘lgan va ijtimoiy ko‘makka muhtoj kishilargagina qo‘llanilishi kerak deb hisoblayman. Hatto 200 kilovattni biroz ko‘paytirish ham mumkin. Yana qaytaraman, hammaga emas, faqat ehtiyojmand aholiga qo‘llanilishi kerak bu. Ishonchim komilki, ayrimlar kecha 500 ming so‘m to‘lagan bo‘lsa, bugun elektr energiya uchun bir million so‘m to‘lashga ham qodir. Hozir hukumatimiz 200 kilovatni oila boshiga ajratmoqchi, ya’ni bitta FHDYO qog‘oziga bitta 200 kilovatt belgilanadi. Vaholanki, bitta xo‘jalikda 2-4 ta oila yashayotgan holatlar bor. Va, ularga ijtimoiy norma sifatida 200 kilovatt berilyapti, xolos.
Lekin u yerda tabiiy iste’mol darajasi 2000 dan ham oshib ketyapti. Lekin afsuski, hali aholi daromadini hisoblash tizimimiz yetarli darajada rivojlanmagan. Ya’ni, yashirin iqtisodiyot darajasi haliyam yuqoriligicha qolmoqda. Odamlar daromadini yashiryapti haligacha. Afsuski, daromadni yashirmasdan deklaratsiya qilish uchun manfaat yaratadigan tizim yarata olmadik. Nima bo‘lganda ham shunga o‘xshash muammolar silsilasida mamlakatimizda islohotlar amalga oshirilyapti va bu islohotlarning natijasi birinchi o‘rinda energetik islohotlar orqali muvaffaqiyatga erishishi mumkin.
– Parlament eshituvlaridan birida siz Ichki ishlar vazirligiga radarlar tizimini tadbirkorlarga berib to‘g‘ri qildikmi, degan savol qo‘yganingizdan keyin Toshkent shahridagi radarlar o‘chirilib, tizim faoliyati qayta ko‘rib chiqilgandi. Lekin bu ham yo‘l-transport hodisalarini kamaytira olmayapti. Nima deb o‘ylaysiz, balki bu boradagi qonunchilikni yanada kuchaytirish kerakdir. Yoki ma’lum bir qonun buzilishlariga nisbatan jarimalarni ko‘paytirish kerakmikin?
–Yaqinda hamkasbimiz – “Adolat” partiyasining raisi Robaxon Mahmudova ham tezlikni ma’lum darajadan oshirganlarni umrbodga mashina boshqarish huquqidan mahrum qilish taklifini bildirdi. Bu, nazarimda, his-tuyg‘ularga tayanib, bildirilgan taklif. Bu masalani anchadan beri tahlil qilib, hamma aybni haydovchidan, mashina boshqaruvida o‘tirgan odamdan qidirish kerak emasligiga ishonch hosil qildik. Afsuski, haydovchi har doim aybdor. Qayd etish joizki, agar chindan ham haydovchi jinoyat sodir etsa, o‘sha nuqtadan boshlab aybdorga aylanadi. Lekin bu xatoni keltirib chiqaradigan omillarni, asl ildizini izlamasak, muammoning yechimini topolmaymiz. Bilamizki, radarlar qimmat texnologiya ekani hisobga olinib, bu jarayonga tadbirkorlar jalb qilingan edi. Lekin shu yerda bir xato bo‘ldi, deb hisoblayman. Tadbirkor tabiatan daromad qidiradigan sub’yekt.
U qo‘lini qo‘liga tekkizsa ham daromaddan umid qiladi. Ana shunday qatlam vakillariga radarlarni berib qo‘yish orqali biz haydovchilarga yanada ko‘proq noqulayliklar yaratdik. Chunki tadbirkor butun bilimi va tajribasini ishga solib, ko‘proq daromad olish yo‘llarini qidira boshladi. Haydovchining esa bir xatodan qochish uchun boshqa kattaroq xatoga qo‘l urayotgan holatlar kam emas. Shu sababli masalaga fundamental yondashuvni taklif qilyapmiz. Ya’ni, bugun transportga xizmat ko‘rsatish tarmog‘i hamda yo‘l infratuzilmasi belgilanayotgan jarima va haydovchilarga qo‘yilayotgan taqiqlarni amalga oshirish uchun uyg‘un darajadami, yo‘qmi degan savolga javob topishimiz kerak. Masalan, birgina M39 avto yo‘lini olaylik. Bu yo‘lda tunda sodir etilgan xatolar uchun haydovchilarni jarimaga tortishga ma’naviy haqqimiz bormi? Aytmoqchimanki, biz avval yo‘llarni to‘g‘irlab qo‘yaylikda, keyin jarimalar joriy qilaylik.
Shu o‘rinda yana bir fikr: bugun katta yo‘llar yoqasida maktablar borligi ham juda katta muammoga aylanyapti. Axir u yerda birinchi sinfda o‘qiydigan bolalar, ya’ni xavf darajasiga hali baho berolmaydigan farzandlarimiz o‘qishadi. Shu nuqtai nazardan yo‘l chekkasiga nega maktab qurildi, degan savol paydo bo‘ladi. Ko‘ryapsizmi, mana shu tarzda masalalarga tizimli yondashmas ekanmiz, bir-birimizni ayblab yuraveramiz...
– Nega saylovchilar 5 ta siyosiy partiya nomzodlari orasidan aynan “Milliy tiklanish” nomzodlarini tanlashlari kerak?
– Agar biz parlamentda yetakchi kuchga aylana olsak, dunyoda keng quloch yozayotgan qadriyatlarimizni taxqirlash, milliy o‘zligimizga bo‘layotgan xurujlar, madaniy merosimiz va tariximiz bilan bog‘liq masalalardagi juda katta muammoli masalalarni huquqiy jihatdan yechimini topish imkoniga ega bo‘lamiz. Partiyamiz hukumat e’tiborini aynan shu masalalarga muntazam qaratish, ularning yechimlarini topishni har doim o‘zi uchun ustuvor vazifa deb hisoblagan.
– “Milliy tiklanish” haqida gap ketganda, “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonunni eslamaslikning iloji yo‘q. Keyingi paytda ko‘p tilga olingan ushbu qonunning taqdiri nima bo‘ldi?
– Bu qonun Qonunchilik palatasida uchinchi o‘qishda qabul qilinib, Senatga yuborilgan. Keyin Senat tomonidan ma’qullangach, Davlat rahbariga kiritilgan. Adashmasam, Davlat rahbari tomonidan 6 ta qo‘shimcha bilan qonunni takomillashtirilishi taklif qilingan. Ayni paytda parlamentda ushbu qonun loyihasi ustida jiddiy ish olib borilyapti. Ayniqsa, biz uchun ushbu qonunning ahamiyati katta. Zotan, bugun o‘zbek tili na fan tili, na ijtimoiy va na siyosiy til bo‘la oldi. Bugun biz yana bitta qonunchilik bo‘yicha normativ huquqiy hujjatlar to‘g‘risidagi qonunni takomillashtirib, u yerda katta o‘zgarishga qo‘l urdik. Ya’ni, qonunchilikka O‘zbekiston hududida barcha normativ huquqiy hujjatlar, qonunosti hujjatlarning barchasi o‘zbek tilida bo‘lishi kerak degan norma kiritildi.
– Agar “Milliy tiklanish” demokratik partiyasi saylovdan keyin har qanday qonunni qabul qilish darajasida deputatlik o‘rinlarini egallasa, birinchi navbatda qanday qonunni qabul qilgan bo‘lardi?
– Fikrimcha bu “Ta’lim to‘g‘risida”gi hamda “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonun bo‘lardi. Agar bizda ta’lim to‘g‘risidagi qonunni isloh qilish uchun kengroq imkoniyat bo‘lganida, bu qonunni juda keskin, tubdan o‘zgartirgan bo‘lardik. Ta’lim va tarbiyani birgalikda muhokama qilgan holda uning uzluksizligini ta’minlab, oila, bog‘cha va maktab uchligini qamrab oladigan va aniq vazifalarni bosqichma bosqich belgilab beradigan qonunga zarurat bor. Agar bizda imkoniyat bo‘lsa, birinchi navbatda mana shunday qonun ustida ish olib borgan bo‘lar edik.
–Sizningcha, bo‘lajak saylovdan keyin necha foiz deputatlarimiz yana qayta saylansa, partiyamiz uchun ijobiy holat bo‘lardi?
– Parlament xuddi oliygohga o‘xshaydi. Talaba bo‘lib kirasiz va u yerdan mutaxassis bo‘lib chiqish kerak. Lekin Sizning parlamentga kelgan birinchi kuningizdanoq oldingizga vazifa qo‘yiladi, bu saylovchilar talabi bo‘ladi. Parlamentning birinchi yilidan boshlab, ana shu vazifalar ustida ish boshlaysiz. Bizda shu paytgacha o‘ziga xos tendensiya bor, ya’ni tajribali va samarali deputatlar nuqtai nazaridan o‘tgan chaqiriqdagi saylovda eng ko‘p fraksiyani saqlab qolgan partiya sifatida 1-o‘rinni oldik. Biz mutaxassis sifatida eng avvalo tajribaga katta e’tibor beramiz. Bu chaqiriqda ham asosiy muhim bo‘lgan qatlamni saqlab qolish ustida ish olib borilyapti.
