Dekabr oyining boshida iqtisodiy hamkorlik va rivojlanishni tashkil etish (OECD) 2022 xalqaro talabalarni baholash bo'yicha tadqiqotlar (PISA) natijalarini taqdim etdi. U matematika, tabiiy fanlar va o‘qish savodxonligi bo‘yicha tadqiqotlarni o‘z ichiga olgan. O‘zbekiston eng yomon natijalar bilan o‘ntalikka kirdi. Faqat Kambodja o'qishda yomonroq edi.
Kitobxonlik bo‘yicha eng yaxshi natijalarni ko‘rsatgan mamlakatlarni ularda bolalar kitobi mutolaasi juda rivojlanganligi birlashtiradi. Bu, albatta, tadqiqot natijalarida rol o'ynagan yagona omil emas, lekin bu oxirgi emas. Iqtisodchi Xoshimov 15 yoshdagi bolalarning atigi 14 foizi, ya'ni o'rtacha uzunlikdagi matnning asosiy g'oyasini, uning maqsadi va shakli haqidagi asosiy g'oyani aniqlashlari mumkinligini ta'kidlamoqda. Bu shuni anglatadiki, talabalarning 86 foizi buni qila olmaydi.
Yuqoridagi ko'nikmalar yoki "o'qish qobiliyati" erta bolalikdan bolalar kitoblarini o'qish va muhokama qilish orqali rivojlanadi.
“Nega yulduz tushmaydi?” kitobidan. Dinara Mo'minova.
Bugun biz bolalar uchun tug'ilishdan boshlab o'qish qanchalik muhimligini hali tushunmayapmiz. Beshinchi kuyni tinglab, qofiyalarni sanab, onaning ertaklarini aytib, chaqaloq kitob o'qish bilan shug'ullanadi. Olti oydan boshlab u kitobdagi rasmdagi belgi, rang yoki ob'ektga qiziqish bildirishi mumkin. Bir yoshga kelib, bola allaqachon rasmdagi chizilgan mushukni uyda yashovchi mushuk bilan moslashtiradi. Uch yoshida u sevimli kitobiga ega va hatto janrlarni afzal ko'radi. Bola ulg'aygani sari u haqiqiy kitobxonga aylanadi.
Men ota-onalardan, o'qituvchilardan yoki oddiy odamlardan bugungi kunda bolalar kitob o'qimaydilar - ularga faqat Internet kerak, deb eshitaman. Agar bolaning o'qish qobiliyati butunlay uning atrofidagi kattalarga bog'liq bo'lsa, buni ayta olamizmi? Bolaning ixtiyorida faqat telefon, televizor yoki boshqa gadjet bo‘lsa, tanlash huquqi bormi? Bugun O‘zbekistonda bola uyda, maktabda kitoblar bilan o‘ralganmi, piyoda masofada jamoat kutubxonalari, kitob do‘konlari bormi?
AQShdagi kitob do'koni.
Miyaning asosiy rivojlanishi bolalik davrida sodir bo'lishi ilmiy jihatdan isbotlangan va kitob samarali rivojlanish vositasidir.
Bolalar e’tiborini kitobga jalb qilish usullaridan biri bu yuqori sifatli, hissiyotli, dinamik illyustratsiyalardir. Mamlakatda 2-9 yoshli bolalar uchun nechta rasmli kitoblar nashr etilgan? Psixologik, pedagogik, estetik, vizual jihatdan bolaning yoshi va rivojlanish darajasiga mos keladigan kitoblar?
30 yil davomida biz Sovet bolalar adabiyoti qoldiqlaridan mamnun edik, bu 20-asrning 20-asrda namoyish etilgan va yuqori sifatli misollar bilan ajralib turardi. Endi bizda o'tmishning qoldiqlari yo'q va hozirgidan deyarli hech narsa yo'q. Erta ertaklar va she'rlar to'plamlaridan tashqari, "qaroqsiz" adabiyotlarga tarjima qilingan, bolalar uchun o'zbek tilida biron bir narsani topib bo'lmaydi.
Men ko‘plab o‘zbek bolalar mualliflarini bilaman, ularning asarlari jahon bolalar adabiyoti sanoati talab qiladigan sifatda chop etilmagan. Masalan, men Anvar Obijonning yosh bolalar uchun yozgan she’rlarini yaxshi ko‘raman. Ular shu qadar harakatchanki, bola ularni tinglagan yoki o'qigan holda "qofiyada" yurishi mumkin.
"To'polonchi topcha"
Qochoq to‘pim tegdi borib
Ayvondagi chelakchaga
Chelakchadan sakradi so'ng
Qoziqdagi elakchaga.
To’pim kular dikir-dikir
Men kulaman qiqir-qiqir,
Chelak qular shaqir-shuqur,
Elak qular tapir-tupur.
Afsuski, Anvar Obidjonning she’rlari faqat to‘plam shaklida, zerikarli rasmlar bilan nashr etilgan. Ushbu shaklda ular maktabgacha yoki boshlang'ich maktab yoshidagi bolalarning e'tiborini jalb qilish qiyin, ammo uning she'rlaridan biriga asoslanib, Sven Nordkvist (shved bolalar yozuvchisi va rassomi - tahr.)! Bu bizning kitob do'konlarimizni to'ldiradigan Disney qahramonlari bo'lgan kitoblarga muqobil bo'ladi.
Kitobdan Sven Nordkvistning rasmlari bilan tarqaldi.
Bugun O‘zbekistonda texnik jihatdan xalqaro standartlarga javob beradigan bolalar rasmli kitoblarini yaratayotgan mualliflar sonini bir tomondan sanash mumkin. To‘rtta kitobim “Akademnashr” nashriyotida chop etilgan. Amazon platformasida samizdat sifatida chop etgan qolganlarini O‘zbekistondan kelgan bolalar olishmaydi.
Boshqa muvaffaqiyatli xususiy tashabbuslar ham bor. Bular To‘lqin Nurmuhammadning 3D formatdagi ertaklari, Saida Rashidovaning “Do‘pka tarixi” rasmli kitobi. Do‘pka va uning do‘stlarining sarguzashtlarini o‘qir ekan, bola suratlar orqali bir vaqtning o‘zida o‘zbek milliy bosh kiyimi – do‘ppi haqida ko‘plab ma’lumotlarni oladi. Madina Mo‘minovaning “Qahramonlar davri” turkumidagi kitoblar sarguzasht kitoblari bo‘lib, ayni paytda bolalar bilan global muammolar haqida suhbatlashishga yordam beradi. Xususan, ekologiya haqida.
