Ҳассос сўз санъаткори Чўлпоннинг “Кеча ва кундуз” романидан олинган қуйидаги парчага эътибор қилайлик, ундаги синестетик метафора асосидаги ғайриодатий бирикмада воқеланган аномалия – алданган кутилганликнинг бадиий-эстетик салмоғидан ҳайрат ва ҳузур туймасликнинг иложи йўқ: “Ҳамманинг кўзи унинг оғзига тикилган эди, ундан кейин ҳамма кўзлар бирданига мингбоши томонга бурилиб, унинг оғзига осилдилар. Кўплар оғизлари билан ҳам тинглардилар”.
Товушнинг оғиз билан эмас, қулоқ билан тингланиши барчага бирдай маълум. Лекин тил мантиғи ва жамиятнинг англаш таомилига тамоман терс ҳолда Чўлпон бунинг акси мазмунида ғайриодатий бирикма тузган ва янги солиқ хабари таъсиридаги ҳайронликдан оғзи очилиб, изоҳ кутаётган оми-ю бенаво оломоннинг оний ҳолатининг реал расмини ўқувчи кўзи ўнгида гавдалантирган. Оғиз билан сўз шакли ўқувчи идрокида емоқ, гапирмоқ ва тишламоқ каби сўзларни тақозо қилиши, мазкур сўз шаклини эшитган ўқувчи айнан шу сўзларни кутиши табиий, аммо матнда унинг кутиши “алданади”, бу ҳолат унинг диққатини матндаги айни ўринда узоқроқ тутишга мажбур қилади.
Бу эса “алданган кутилганлик” сезгисининг бадиий-эстетик салмоғига куч беради. Келтирилган парчадаги “кўплар оғизлари билан ҳам тинглардилар” жумласининг оҳори, оҳанги ва тасвир таранглиги таъминотининг том синоати аслида ана шу ўриндаги алданган кутилганлик ҳодисасига кўрадир.
Товушнинг оғиз билан эмас, қулоқ билан тингланиши барчага бирдай маълум. Лекин тил мантиғи ва жамиятнинг англаш таомилига тамоман терс ҳолда Чўлпон бунинг акси мазмунида ғайриодатий бирикма тузган ва янги солиқ хабари таъсиридаги ҳайронликдан оғзи очилиб, изоҳ кутаётган оми-ю бенаво оломоннинг оний ҳолатининг реал расмини ўқувчи кўзи ўнгида гавдалантирган. Оғиз билан сўз шакли ўқувчи идрокида емоқ, гапирмоқ ва тишламоқ каби сўзларни тақозо қилиши, мазкур сўз шаклини эшитган ўқувчи айнан шу сўзларни кутиши табиий, аммо матнда унинг кутиши “алданади”, бу ҳолат унинг диққатини матндаги айни ўринда узоқроқ тутишга мажбур қилади.
Бу эса “алданган кутилганлик” сезгисининг бадиий-эстетик салмоғига куч беради. Келтирилган парчадаги “кўплар оғизлари билан ҳам тинглардилар” жумласининг оҳори, оҳанги ва тасвир таранглиги таъминотининг том синоати аслида ана шу ўриндаги алданган кутилганлик ҳодисасига кўрадир.
Алданган кутилганлик бадиий матнда айрим сўз ва бирликларнинг кўчма маънода, айниқса, образли кўчма маънода қўлланишида ҳам ўзига хос асос бўлади. Ўткир сўз сезгиси соҳиби Эркин Аъзамнинг “Шоирнинг тўйи” қиссасида образли кўчма маънонинг бетакрор намуналарини кўриш мумкин, масалан: “(Мафкурахонимнинг) хушрўй-хушбичим қиз-жувонларга талпиниши одамни бироз ўйлантиради. Шу рағбат сабабмикан, Озод Шарқ аёлининг рутбасини кўтариш баҳона, кўп хотинни турли-туман лавозимларга “экиб ташлади”.
Табиийки, лавозимларга тайинланади, бирикмадаги биринчи сўздан кейин ўқувчининг “кутгани” айни шу тайинланди сўзи бўлади, аммо матнда мазкур кутишга тескари ўлароқ экиб ташлади сўзи қўлланган, яъни ўқувчининг мўлжали “алданган”, алданган кутилганлик воқеланган. Бадиий матнда перифразалар, яъни тасвирий номлар иштирок этганда, ўзига хос бир тарзда алданган кутилганлик ҳам воқеланади. Ўқувчи диққати бу ном остидаги мазмуний моҳиятга етиш учун бир он унда тўхталади. Тасвирий ном англатган объект идрок этилгач, алданган кутилганлик ойдинлашади ва тасвирий ном ўзининг лингвопоэтик ва стилистик “юк”ини намоён қилади.
Бунда кўпинча ўткир киноя росмана бўй кўрсатади, Эркин Аъзамнинг “Шоирнинг тўйи” асаридан олинган қуйидаги парчада гувоҳ бўлиш мумкин: “Бу бинонинг лойиҳасини Бессараб даштларида туғилиб, ноёб иқтидори билан “бепоён ўлкам”нинг пойтахтини забт этган, унинг қоқ юрагида “дунё йўқсилларининг доҳийси” мақбарасини ҳам чизмалаб берган бир меъмор яратган. Қолаверса, бу каби тарихий обидаларнинг тамал тошини енгилтакликни жини суймайдиган, ҳар ишда ҳайбат-у дабдабага ўч мўйловдор доҳийнинг шахсан ўзи қўйган”.
Табиийки, лавозимларга тайинланади, бирикмадаги биринчи сўздан кейин ўқувчининг “кутгани” айни шу тайинланди сўзи бўлади, аммо матнда мазкур кутишга тескари ўлароқ экиб ташлади сўзи қўлланган, яъни ўқувчининг мўлжали “алданган”, алданган кутилганлик воқеланган. Бадиий матнда перифразалар, яъни тасвирий номлар иштирок этганда, ўзига хос бир тарзда алданган кутилганлик ҳам воқеланади. Ўқувчи диққати бу ном остидаги мазмуний моҳиятга етиш учун бир он унда тўхталади. Тасвирий ном англатган объект идрок этилгач, алданган кутилганлик ойдинлашади ва тасвирий ном ўзининг лингвопоэтик ва стилистик “юк”ини намоён қилади.
Бунда кўпинча ўткир киноя росмана бўй кўрсатади, Эркин Аъзамнинг “Шоирнинг тўйи” асаридан олинган қуйидаги парчада гувоҳ бўлиш мумкин: “Бу бинонинг лойиҳасини Бессараб даштларида туғилиб, ноёб иқтидори билан “бепоён ўлкам”нинг пойтахтини забт этган, унинг қоқ юрагида “дунё йўқсилларининг доҳийси” мақбарасини ҳам чизмалаб берган бир меъмор яратган. Қолаверса, бу каби тарихий обидаларнинг тамал тошини енгилтакликни жини суймайдиган, ҳар ишда ҳайбат-у дабдабага ўч мўйловдор доҳийнинг шахсан ўзи қўйган”.
Бадиий тасвир воситаларидан бири бўлмиш градацияда ҳам кўпинча алданган кутилганлик кузатилади. Масалан, қуйидаги парчада буни кўриш мумкин: “Рамазоннинг ўзи айниқса байрам қилди. Музика бошланиши ҳамоно ўртага тушиб, ҳолдан тойгунча ўйнади. Ўйини ҳам ўзига ўхшаган эди: гоҳ тиззаларига шапатилай-шапатилай давра бўйлаб кавказчасига йўрғалаб кетади, гоҳ қўлларини икки ёнга силжитганча кифтларини қимирлатиб, “Ҳа-а, ҳу-у!” дея қийқиради, ҳайқиради, сакрайди, ирғишлайди: гоҳ жилмаяди, гоҳ ҳазилга қовоғини уюб олади: дуч келган қизни рақсга тортади, ажабки, у ҳам нозланиб ўтирмай пешвоз чиқиб бораверади: қизга қараб кулади, йиғлайди, пўписа қилади, ёлворади: энди мағрур, пурвиқор, кейин яна тушкун, ғамгусор, яна изҳор, илтижо… Чапак, олқишлар… (Э.Аъзам, “Анойининг жайдари олмаси”).
Парчада учта градация қатори мавжуд бўлиб, уларнинг биринчиси – кулади, йиғлайди, пўписа қилади, ёлворади тарзида келган. Ўқувчи бу қатор охиридаги ёлворади сўзини кўрар экан, унинг кутгани алдангандай бўлади, чунки қатордаги кетма-кетликнинг мазмунан ўсиб бориши бузилган, яъни мазмунан тушиш англашилган. Кейинги қаторларда ҳам шундай ноуйғунликлар бор, шунга кўра алданган кутилганлик сезилади ва у тасвирнинг бадиийлигини янада мунтазамлаштиради.
Парчада учта градация қатори мавжуд бўлиб, уларнинг биринчиси – кулади, йиғлайди, пўписа қилади, ёлворади тарзида келган. Ўқувчи бу қатор охиридаги ёлворади сўзини кўрар экан, унинг кутгани алдангандай бўлади, чунки қатордаги кетма-кетликнинг мазмунан ўсиб бориши бузилган, яъни мазмунан тушиш англашилган. Кейинги қаторларда ҳам шундай ноуйғунликлар бор, шунга кўра алданган кутилганлик сезилади ва у тасвирнинг бадиийлигини янада мунтазамлаштиради.
Алданган кутилганлик бадиий матндаги анъанавий эмас, балки бевосита муаллифнинг ўзи яратган оригинал ўхшатишларида ҳам воқеланади. Атоқли адиб Хайриддин Султоннинг “Бунчалар ширинсан, аччиқ ҳаёт” ҳикоясидан олинган қуйидаги парчани кўрайлик: “Бу кун ҳам қуёш худди совқотаётгандек осмонда бир муддат сийқа танга каби хира ялтираб, сўнг паға-паға кулранг булутлар остига кириб кўздан йўқолди”. Бу жумладаги қуёш худди совқотаётгандек ўхшатиши беҳад оригинал, ҳатто ғайриодатий образли ўхшатиш, чунки қуёш ва совқотмоқ сўзлари бир-бири билан қовуша олмайдиган тушунчаларни ифодалайди, аммо улар матнда ўхшатишнинг зарурий унсурлари сифатида қовушган.
Ўқувчи учун қуёш сўзидан кейин совқотаётгандек сўз шаклининг келиши, табиийки, кутилмаган, унинг кутиши алданган, шунинг учун бу ўхшатиш бир он бўлса-да, ўқувчи диққатини ғиппа ушлайди. Ўхшатишнинг мантиқий-эстетик моҳияти ва тасвирий кучи мазкур жумланинг давомидаги тасвир билан очиқ англашилади. Шуни ҳам айтиш керакки, мазкур ҳикоянинг номидаги ширин ва аччиқ сўзлари орасидаги антитезага кўра алданган кутилганлик воқеланади. Ана шу туфайли ҳикоя сарлавҳасининг ўзи ҳам лингвопоэтик жиҳатдан беҳад рост ва расодир.
Ўқувчи учун қуёш сўзидан кейин совқотаётгандек сўз шаклининг келиши, табиийки, кутилмаган, унинг кутиши алданган, шунинг учун бу ўхшатиш бир он бўлса-да, ўқувчи диққатини ғиппа ушлайди. Ўхшатишнинг мантиқий-эстетик моҳияти ва тасвирий кучи мазкур жумланинг давомидаги тасвир билан очиқ англашилади. Шуни ҳам айтиш керакки, мазкур ҳикоянинг номидаги ширин ва аччиқ сўзлари орасидаги антитезага кўра алданган кутилганлик воқеланади. Ана шу туфайли ҳикоя сарлавҳасининг ўзи ҳам лингвопоэтик жиҳатдан беҳад рост ва расодир.
Таъкидлаш жоизки, тилнинг қайси сатҳида воқеланишидан қатъи назар, албатта, жиддий лингвопоэтик қимматга эга. Синтактик сатҳ доирасида алданган кутилганлик турли кўринишларда воқеланади, бунда, масалан, зидловчи боғловчилар воситасида шаклланган конструкциялар иштироки билан воқеланган алданган кутилганлик ҳодисаси ҳам семантик-стилистик, ҳам лингвопоэтик жиҳатдан алоҳида диққатга сазовор.
Ана шундай конструкциялар иштирок этган жумлалар айрим тадқиқотчилар томонидан “алданган кутилганлик”ли гаплар” деб номланиб, бундай гапларнинг оғзаки нутқ ва бадиий адабиётда жуда кенг тарқалгани алоҳида таъкидланади. Айтиш мумкинки, зидловчи боғловчилар, яъни матндаги шундай дискурсивлар семантикаси изоҳлашларда анчайин абстракт бир тарзда тасаввур қилинса-да, матнда ўзининг кучли таъсирчанлик ва бадииятга дахлдор имкониятларини намоён қилади.
Ана шундай конструкциялар иштирок этган жумлалар айрим тадқиқотчилар томонидан “алданган кутилганлик”ли гаплар” деб номланиб, бундай гапларнинг оғзаки нутқ ва бадиий адабиётда жуда кенг тарқалгани алоҳида таъкидланади. Айтиш мумкинки, зидловчи боғловчилар, яъни матндаги шундай дискурсивлар семантикаси изоҳлашларда анчайин абстракт бир тарзда тасаввур қилинса-да, матнда ўзининг кучли таъсирчанлик ва бадииятга дахлдор имкониятларини намоён қилади.
Албатта, ўзаро зидланувчи, қарама-қарши турувчи гаплар ёки синтактик бирликлар ўртасидаги мазмуний-мантиқий зиддият қанчалик кескин, кутилмаган ва кучли бўлса, воқеланаётган алданган кутилганлик шунчалик қабариқ ўзини кўрсатади ва унинг бадиий матндаги бадиий-эстетик салмоғи, лингвопоэтик таъкиди шунчалик сезиларли бўлади.
Чўлпоннинг “Кеча ва кундуз”идаги мана бу жумлага эътибор берайлик: “Кулмасдан чидаб бўлмайдиган мақомларда у (Раззоқ сўфи) ҳам кулади, лекин у кулиш – касал одамнинг кулишидай оғир, бир хил совуқ ҳазиллардай малол келтирувчи, ёлғон хушомадлардай кўнгилга урувчи бўларди”. Кўриниб турганидай, ўқувчи рост кулгини кутади, матнда бундай кулгига тамоман терс қиёфадаги сохтадан сохта кулгига рўбарў бўлади, алалоқибат унинг кутиши “алданади”, бу ёлғон кулгининг ич-у, таши ўткир ўхшатишларда бетакрор бир тарзда гавдалантирилган.
Чўлпоннинг “Кеча ва кундуз”идаги мана бу жумлага эътибор берайлик: “Кулмасдан чидаб бўлмайдиган мақомларда у (Раззоқ сўфи) ҳам кулади, лекин у кулиш – касал одамнинг кулишидай оғир, бир хил совуқ ҳазиллардай малол келтирувчи, ёлғон хушомадлардай кўнгилга урувчи бўларди”. Кўриниб турганидай, ўқувчи рост кулгини кутади, матнда бундай кулгига тамоман терс қиёфадаги сохтадан сохта кулгига рўбарў бўлади, алалоқибат унинг кутиши “алданади”, бу ёлғон кулгининг ич-у, таши ўткир ўхшатишларда бетакрор бир тарзда гавдалантирилган.
Баъзан бадиий матнда кутилганлик тўғридан-тўғри, очиқ ифодаланади, ундан кейин айни кутишдан мантиқан келиб чиқиши лозим бўлган воқеа содир бўлмайди, кутиш алданади. Бундай ҳолларда алданган кутилганлик янада кучли қабариқ поэтик таъкид билан юкинади. Алданган кутилганлик таъкиди зидловчи боғловчили қўшма гапнинг иккинчи қисмини зидловчи боғловчи билан бирга алоҳида гап мақомида қўллаганда ҳам янада таъкид олади, бундай қўлланишлар бадиий матнларда кўп учрайди. Масалан, Чўлпоннинг “Кеча ва кундуз”идан олинган қуйидаги парчаларда буни кўриш мумкин: “Боласи йўқлар болага қизиқади. Лекин боланинг “бало” бўлгани ҳам бор… Мингбошининг ер-суви шу қадар кўпки, ҳисобини ўзи ҳам билмайди. Лекин Худо бу севгили қулига давлатни икки қўллаб узатса-да, фарзанд тўғрисида бироз ўкситиб қўйган”.
Баъзан бадиий матнда кутилганлик тўғридан-тўғри, очиқ ифодаланади, ундан кейин айни кутишдан мантиқан келиб чиқиши лозим бўлган воқеа содир бўлмайди, кутиш алданади. Бундай ҳолларда алданган кутилганлик янада кучли қабариқ поэтик таъкид билан юкинади. Масалан, таниқли адиб Мурод Муҳаммад Дўстнинг “Дашт-у далаларда” ҳикоясидаги қуйидаги икки жумла таркибидаги лекин ва аммо боғловчилари ана шундай ҳам мантиқий-семантик, ҳам поэтик-тасвирий алданган кутилганликларни таъкидлаб келган: “Хадича бир сидра кийимини тугун қилиб, пойгакда қотиб турди, бечора бирор садо чиқишини кутди, лекин Полвон эр бўлиб бир нарса демади.
Хадича даҳлизга чиқиб яна бирпас турди, ҳовлига чиқиб ҳовлида турди, илинди, қайтариб олар-ку, деди, аммо Полвон тескари-тўнг бўлиб ётаверди…”
Хадича даҳлизга чиқиб яна бирпас турди, ҳовлига чиқиб ҳовлида турди, илинди, қайтариб олар-ку, деди, аммо Полвон тескари-тўнг бўлиб ётаверди…”
Баъзан ёзувчининг ўзига хос маҳорати билан бадиий матнда биргина зидловчи боғловчининг ўзи билан ҳам баён қилинган фикрга тамоман зид бўлган воқеалар силсиласининг жамига билвосита ишора қилиниши мумкин. Моҳир носир Эркин Аъзамнинг “Анойининг жайдари олмаси” ҳикоясидаги мана бу парчага эътибор қилайлик: “Ўтган ҳафта тунга яқин уйимга телефон бўлди… Бир ҳамшаҳаримизнинг тоғаси вафот этибди, эрталаб чиқаришмоқчи, иложи бўлса, шу гапни жиянига етказишим керак экан. “Бемаҳалда сизни безовта қилдик-да, оғажон, овора бўласиз-да”, деб қайта-қайта узр сўрашди, “Илоё бир ўғлингиз ўнта бўлсин, барака топинг”, дея роса алқашди.
Қаҳрамоннинг ана шу ўй-кечинмалари билан танишгач, “лекин”га юкланган унинг ўз вақтида қилмаган ишидан кейинча тасаввуротида тикланган афсусли юкнинг салмоқли оғриғи бор бўйича англанади, шу биргина боғловчи, ёрдамчи сўз дейиладиган унсурнинг тасвир ва таъсир қамровининг бу қадар кенглигидан ҳайрат ва ҳузур туясиз, мустақил маъно ташимайди деб қараладиган сўзчанинг “Кичкина деманг бизни… ” деяётганини эшитгандай бўласиз.
Чўлпоннинг “Кеча ва кундуз”ида шу “кичкина” сўз мана бу тарзда каттайган, “семирган”: “Одатда онанинг кўнгли юмшоқ бўлади. Зебининг онаси – Қурвонбиби Салтидан ҳалиги чақириқни эшитгандан кейин дарҳол розилик берди:
– Майли, ўйнаб, ёзилиб келинглар. Қиш ичи юракларинг ғаш бўлгандир… Ёш нарсалар, – деди. Зеби онасининг берадиган жавобини илгаридан биларди. Бу она қизининг саодатидан бошқа нарсани билмайдирган оналардан эди. Дунёда қандай яхшилик ва хайриятлик бўлса, ҳаммасини шу биргина қизи учун истар ва орзу қиларди. Лекин…”
Онанинг розилик сўзларига бу биргина “лекин” элчиб келганидан, бечора қизлар севиниш тўлқинларини яна бир қур кўтаришга фурсат тополмадилар.
Бадиий матнда баъзан алданган кутилганликли гаплар икки гапга ажратилади ва зидловчи боғловчи иккинчи гапнинг бошида эмас, балки охирида жойлаштирилади. Бундай ҳолларда зидлаштириш, қаршилантириш мазмуни янада кескин, кучайган ҳолда ифодаланади, айни пайтда алданган кутилганлик эффекти ҳам кучли поэтик таъкид олади. Қуйидаги парчаларда бу ҳолатни кўриш мумкин: “– Ҳа, майли, суриштир! Судрама лекин! Ҳа!.. Мингбоши шу жойда ўзининг Мирёқубга эътимодини кўрсатмоқ учун унинг елкасига уриб-уриб қўйди” (Чўлпон “Кеча ва кундуз”).
Оғзаки нутқда аммо ва лекин зидловчи боғловчилари биргаликда жуфт ҳолда ҳам қўлланади, бунда зидлаш, қаршилантириш муносабатлари яна ҳам кучли ва қабариқ тарзда ўз ифодасини топади. Бадиий матнда бундай ҳолатлар алоҳида лингвопоэтик қиммат касб этиши табиий. Чўлпоннинг “Кеча ва кундуз”ида бунга гувоҳ бўлиш мумкин: “Ётиғи билан айт: майли энди, вақтини чоқ қилиб юрса юра турсин, аммо-лекин ҳаддини билсин, ҳаддини…”
Умуман, айтиш жоизки, бадиий матнларда алданган кутилганлик ҳодисаси фавқулодда муҳим лингвопоэтик қимматга эга, унинг, табиийки, хилма-хил намоён бўлиш кўринишлари ва воситалари мавжуд. Уларни атрофлича тадқиқ ва таҳлил қилиш жуда кўплаб диққатга сазовор лингвопоэтик хулосалар чиқаришга имкон беради.
“Жадид” газетасининг 23 майдаги 21-сонидан қисқартириб олинди.
