ЖАНОБ
тилчилар, адабиётшунослар, журналисту, блогерлар ва депутатлар
ЭҲТИЁТ БЎЛИНГ, ТИЛИМИЗГА “КЕЙС”ДАН КЕЙИН “НАРРАТИВ” КИРИБ КЕЛЯПТИ!
Бундан бир йилча аввал таниқли журналист ва блогер, Ўзбекистон журналистика ва оммавий коммуникациялар университети ректори, сиёсатшунос олим Шерзодхон Қудратхўжанинг муаллифлик кўрсатувида Республика Маънавият ва маърифат маркази раҳбари Отабек Хасанов иштирок этиб, суҳбатдошининг биринчи саволига жавоб қайтарар экан: “мен Сизга бир “кейс” айтиб берай” деб қолди ва қандайдир боғча мудираси билан ўзаро мулоқоти мазмунини гапириб берди...
Ўшанда Ўзбекистоннинг бош Маънавият ва маърифатчисининг “кейс” сўзини қанчалар нозик лутф билан талаффуз қилганини кўриб айрим мутасаддиларнинг тилимиз софлиги учун қанчалар жон куйдираётганларини ҳис қилгандим. Ўшанда “кейс” сўзи ҳали у даражада оммалашмаган, айрим мулоқот ва интервьюларда зўр-базўр ишлатиларди. Бугун эса ушбу сўз гарчи тилимизга расман “прописка” қилинмаган бўлса-да, аммо луғатимизнинг духоба кўрпачаларига ястаниб ётадиган сўзлардан бирига айланиб улгурди...
Яъни, бугун “тренд” ва “кейс” сингари сўзларга қулоқларимиз кўникди...
Яқинда эса нуфузли олийгоҳ мутасаддиларидан бири ўз чиқишида “Сизга бир нарратив гапириб берай” деганини эшитиб қолдим.
Кейин бу сўзни катта бир сиёсатчидан, куни кеча эса бир тилшунос олимдан эшитдим...
Хабарингиз бор, бундан бир ҳафтача олдин 40дан ортиқ хорижий сўзларнинг ўзбекчаси тасдиқланди. Рўйхатни кўздан кечириш асносида “парол” сўзининг таржимаси диққатимни тортди: “ўрон”...
Шу ўринда савол туғилади: ўз сўзимиздек қадрдон бўлиб қолган бир сўзни ҳеч ким эшитмаган ва кейинги эллик йилда деярли талаффуз қилмаган “ўрон”га алмаштиряпмиз. Балки, бу тилимиз софлиги йўлидаги тўғри танловдир. Бу масала мутахассисларга ҳавола, албатта. Аммо нега шундай бир пайтда “нарратив” сингари жимжимадор сўзини киприк қоқмай истеъмолга киритяпмиз?
Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутати Одилжон Тожиевнинг фикрича, ўзбек тилини аралаш-қуралаш ҳолга тушишидан асрамасак, эртага болаларимиз ўз она тилида фикр юритишда қийналади. Зеро, сунъийликка берилиб кетмасдан, ўз сўзимизни топишимиз керак...
Филологларнинг ёзишича, айрим сўзлар муқобилсиз ҳолда бошқа тилларга кириб келаркан. Бундай сўзлар халқ истеъмолига сингиб кетса, у ўзлашма сўз сифатида қабул қилинади. Ўзлашма сўзларнинг ўзи мулоқот давомида аста-секин четга чиқиши ёки тилимизга сингиб кетиши ҳам лексикологияда ўз исботини топган. Ўзлашган сўзларнинг кўпчилиги узоқ “яшамай” мулоқотдан чиқиб кетгани хусусида ҳам кўплаб мисоллар келтириш мумкин.
Тўғри, тилимизнинг мавқеини кўтариш, унинг софлигини сақлаш ҳақида бир йилда бир марта “Тил байрами” арафасида бутун дунёга эшитгулик қилиб бонг ураяпмиз. Тил ҳақида мақолалар ёзиб, кўрсатувлар тайёрлаймиз. Депутатлар эса кўкрагини муштлаб тил тўғрисидаги қонун ҳақида гапиришади. Аммо бундай бонг уришлар билан она тилимизнинг интервенция қилинишини тўхтата олмаяпмизми? Йўқ!
Маълумотларга кўра, Ер юзида тахминан 5600 дан зиёд тил ва шева бор. Ҳозиргача улардан 500 га яқини ўрганилган. Ҳар уч тилдан биттасининг ёзуви бўлмай, фақат оғзаки нутқ шаклига эга, холос. Айни пайтда дунё бўйича одамлар мулоқот қилаётган 1400 та тилнинг йўқолиб кетиш хавфи сақланиб қоляпти экан. Тилшуносларнинг фикрича, дунё тилларидан фақат элликка яқини оғзаки ва ёзма жиҳатдан мукаммал шаклланган. Бундан 5 йил аввал мана шундай тиллар орасида ўзбек тили ҳам бор, дея қувонаётган эдик. Бу кетишда қувончимиз узоққа бормайдиганга ўхшайди.
Ёдингизда бўлса, 2016 йилнинг август ойида Президентимиз Шавкат Мирзиёев томонидан тилшунос олимлар олдига ўзбек тили нуфузини кўтариш учун жуда катта вазифалар қўйилган эди. Шундан кейин олимлар ва тилшунослар гуруҳи қаттиқ иш олиб боришди. Айни пайтда ҳам бу борадаги изланишлар давом этяпти. Лекин бугунги кескин талаблар, чет таъсирлар ва ўзгаришлар фонида бу ишлар етарли эмасга ўхшаяпти.
Тил ҳақида гап кетганида Фитратнинг 1919 йили «Иштирокиюн» газетасида эълон қилинган “Тилимиз” мақоласида ташқаридан сўз олиш, айниқса, араб, форс ва русчадан келаётган сўзларни она тилимизга қориштириш яхши эмаслиги ҳақидаги фикрига эътибор қаратмаслик мумкин эмас.
Тахлилчиларнинг таъкидлашича, Францияда 1994 йили қабул қилинган “Тубон қонуни” (Лои Тоубон) билан давлат тили, яъни француз тилининг барча расмий ва ижтимоий соҳаларда, шу жумладан, реклама, иш жойи ва таълимда мажбурий қўлланишини таъминланади. Қайд этилишича, бу жараёнда Француз тили академияси замонавий атамаларнинг французча муқобилларини ишлаб чиқади ва қўлланилишини қатъий назорат қилади. Исроилда эса иврит тилининг қайта жонланиши ва ривожи учун Иврит академияси ташкил этилган. Ушбу ташкилот янги атамалар ишлаб чиқади, тилнинг грамматик ва лексик меъёрларини белгилайди. Исроилда ҳам Давлат сиёсатига мувофиқ, барча расмий ҳужжатлар, таълим ва ижтимоий мулоқот иврит тилида олиб борилади. Германияда эса давлат тилининг софлигини сақлаш учун Немис тили жамияти (Геселлсчафт фüр deutschэ Спраче) фаолият олиб боради. Жамият замонавий атамаларнинг немисча муқобилларини ишлаб чиқиб, уларнинг қўлланишини тавсия этади. Мамлакат қонунчилигида расмий ҳужжатлар, шартномалар ва иш жойидаги алоқа (мулоқот) ҳам немис тилида бўлиши мажбурийлиги белгилаб қўйилган.
Малайзияда ҳам малай тили давлат тили сифатида ривожлантирилади. Аммо мамлакатда инглиз тилидан ҳам кенг фойдаланилади. Бироқ, расмий ҳужжатлар ва давлат муассасалари фаолиятида фақатгина малай тили устуворлик қилади.
Бир сўз билан айтганда, хорижий мамлакатлар тажрибаси давлат тилининг нуфузини оширишда нафақат қонунлар, балки ижтимоий-маданий ва иқтисодий чора-тадбирлар билан бирга тилга, халқ маънавияти ва маърифатига масъул шахсларнинг роли ҳам муҳим эканини кўрсатмоқда.
Она тилимизни ривожлантириш, унинг софлигини асраш, тилимизга “кейс”у, “нарратив”ларнинг кириб келиши ҳақида гап кетганида энг аввало, қарийб 150 йил олдин Абдулла Авлоний айтган ушбу фикрларни ҳам эсга олсак, мақсадга мувофиқ бўларди: “Ҳар бир миллатнинг дунёда борлиғин кўрсатадурган ойинайи ҳаёти тил ва адабиётидур. Миллий тилни йўқотмак миллатнинг руҳини йўқотмакдир”. Гарчи бу гап қайта-қайта такрорланса-да, тилимизга бўлган муносабат кундан-кунга совуқлашиб бораётгандек. Акс ҳолда фарзандларимизнинг тили асосан хориж мультфильмлари орқали чиқмаган бўларди. Мана, қарийб 35 йилдирки, айрим Ўзбек киноси мутасаддиларининг лоқайдлиги, ўз манфаатини миллат манфаатидан устун қўйиши оқибатида болаларимизга мос на бирорта мултфильм, на болалар фильмини тавсия этолмайдиган миллатга айландик. Энг ёмони, кимдандир кўчириш, кимнингдир киномаҳсулотини дубляж қилиш оддий ҳолга айланди. Хорижий қўшиқларни куйлаётган кичкинтойларга қараб туриб, ўйлаб қоласан киши: хўш, бу жараёнда ким асосий айбдор? Ёшларми? Ёки “бизга бир кейс ва ёки бир нарратив” айтиб бермоқчи бўлган машҳур олимми ёки бош маънавиятчими? Хўш, бугун ким кўпроқ тилимизга тажовуз қиляпти? Русларми, арманларми ёки инглизлар? Йўқ, биз ўзимиз, ўзимиздан чиққан сохта “посбонлар” кўпроқ тажовуз қиляпти! Яъни, “Тил посбонларимиз” кўпроқ дея кўкрагига муштлаётган мутасаддиларнинг ўзлари оддий тартиб-таомилларга ҳам амал қилмаяптилар. Балки уларнинг тилга бўлган муносабатини ўзгартиришга хизмат қиладиган бирон нуфузлироқ ташкилот – институт, ёхуд яхудийлардек алоҳида академия очиш керакдир?
Тан олайлик, замонавийлашув фонида ўзбек тили аввалги даврга нисбатан кўпроқ “қатағон”га учраяпти. Бунга энг, аввало, тилга эътиборсизлик, маза-матрасиз кинолар, саводсизларча таржима қилинаётган адабиётлару, турли сериаллар ҳам сабаб бўляпти. Айрим вайнчилару, блогерларнинг тилга нисбатан ўта енгил муносабати ҳақида гапирмаса ҳам бўлади.
Инкор этмаймиз: фарзандларимизнинг хорижий тилларни ўрганаётгани яхши ва бундай интилишларни ҳар қанча қўллаб-қувватласак, арзийди, албатта. Аммо бу ҳаракатлар она тилимизни камситиш ҳисобига амалга ошмаслиги керак. Тилимизга ўзлашаётган ҳар бир сўзни индамай қабул қилаверишимиз эса тилимиз камситилишининг энг олий кўринишидир.
Ёдингиздами, Алишер Навоий ҳазратларининг “Муҳокамат ул-луғатайн” – “Икки тил муҳокамаси” асарида юзта туркий сўзнинг таржимаси форс-тожик адабиёт тилида йўқ экани айтилган эди. Бу ўз даврида туркий тил шаънига айтилган улуғ мақтов эди. Бугун эса мақталган тилимизни очиқ-ойдин “нарратив”лару, “кейс”лар билан бойитиб, турли кўрсатувлар, юқори минбару, нуфузли тадбирларда ҳузурланяпмиз.
Тўғри, кимдир “кейс” ва “нарратив”лар замонавий атамалар, улар бутун дунёда қабул қилинган сўзлар ахир, уларсиз тилимизда узуқ-юлиқлик пайдо бўлади, уларсиз хорижликларни биз, бизни эса хорижликлар тушуниши қийин кечади, дейишлари мумкин. Ўшандай инсонларга қарата, унда сиз қардош турк халқининг ўз она тилига қандай муносабатда бўлаётканини бир кўринг, ҳеч бўлмаса таржима бобида қандай йўл тутаётганиларига эътибор қаратинг, дегимиз келади.
Замонавийликка урғу бераётган замонасозларга шуни ҳам айтмоқчимизки: луғатларни варақласангиз, Сиз қўллаётган ҳар қандай сўзнинг тилимизда ўнлаб муқобиллари борлигини кўрасиз. Демак, бу сўзлар тилимизга эҳтиёж ёки мажбурийликдан кириб келаётгани йўқ. Балким, айрим мутасаддиларнинг тилшунос, адабиётшунос олимларимизнинг ёки сиёсатчилару, журналист ва блогерларимизнинг шахсий ташаббусларию, буни замонавийликка йўйишлари оқибатида кириб келмоқда.
БМТ томонидан олиб борилган тадқиқотлар давомида тилларнинг йўқолишига 2 та асосий сабаб кўрсатилган: биринчиси, ўша тилнинг интернет тилига айланмагани, иккинчиси эса ўзидан юқори мавқедаги тил соясида қолиб кетиши.
Тилшунос олима Г.Тойирова шундай ёзади: “Интернет компютер технологияларига таянади. Компютер лингвистикасида “компютернинг тилни таниши” деган тушунча бор. Компютер тилни “таниши” учун у бу тилни “билиши” зарур. Компютернинг матндаги хатоларни тузатиши, матнни қайта ишлаши, таржима қилиши, сўзларга изоҳ бера олиши, тилни ўргатиши, матнни бир алифбодан иккинчи алифбога ўтказиб бериши, тил ифодаларини таснифлаши, тартиблаши, бирор тилда гапириши ҳамда ёзиши унинг тилни таниши асосида амалга оширилади. Демак, сунъий интеллект маълум тилни “таниса”, у ўша тил асосида ишлайди”. Албатта, бу даъволарни тушуниш ва қабул қилиш мумкин! Аммо фақат ва фақат тилимиз манфаати нуқтаи-назаридан, холос!
Тилшунос олимларнинг айтишларича, шу кунгача 30 мингга яқин тил бирон из қолдирмай, ном-нишонсиз йўқ бўлиб кетган. Агар Рим истилоси ўнлаб тилларнинг йўқолишига олиб келган бўлса, кўп ўтмай ана шу тиллар ўрнини лотин тили эгаллаган. Испания истилочилари келишидан олдин эса Инка империясининг кенгайиши ва кейинчалик испан миссионерлари томонидан Кечуа тилидан фойдаланилиши натижасида Анд тоғларида ўнлаб тиллар йўқликка юз тутди. Бразилияда ҳам 1530 йили Португалия мустамлакаси бошланганидан бери мавжуд тилларнинг тўртдан уч қисми йўқолган. Мексикада йўқ бўлиб кетган тиллар сони эса ҳозиргача маълум эмас, аммо мустамлакачиликнинг биринчи ўн йилликларида маҳаллий аҳолининг 90 фоизи қирилиб кетгани натижасида маҳаллий тиллар ҳам йўқолгани айтилади.
Таҳлилчиларнинг ёзишларича, айни пайтда тилларнинг йўқолиши турлича ҳолатларда содир бўлмоқда: сўнгги ўн йилликларда бу жараён барча қитъаларда тезлашди. 1970-йилларгача аборигенларга ўз она тилларидан фойдаланишни тақиқлаб келган Австралия тили ҳам бугун ўлик ёки йўқолиб кетиш хавфи остидаги тиллар қаторига кириб қолган. ХХ аср бошларида у ерда мавжуд бўлган 400 та тилдан ҳозир атиги 25 таси қолган, холос. Айни пайтда Африканинг 1400 та тилидан камида 250 таси йўқолиб кетиш хавфи остида, 500–600 таси эса сўзлашувчилар сони камайиб бориши билан пассив тилга айланган. Тайванда ҳам истеъмолда бўлган 23 та тилнинг ярмидан кўпи хитой тилининг босими остида қолгани таъкидланяпти.
Бундан хулоса шуки, тилнинг йўқ бўлиб кетишига асосан бошқа бир тилнинг таъсири ва ўзга тиллар “интервенция”си сабаб бўляпти.
Ушбу хулосадан эса биринчи навбатда бош маънавиятчию, маърифатчиларимиз, жуда катта ниятлар ила иш бошлаган тил департаменти тилшунос олимлар ва ижтимоий фикрни шакллантираётган журналист ҳамда блогерларимиз ҳам хулоса қилишлари керак. Улар бонг уришлари, тил учун, тилимиз софлиги учун очилмаган эшик-деразаларни қаттиқ тепкилашлари керак!
Шунингдек, тилни асраш фақат “тил посбонлари”га эмас, балким шу тилда сўзлашувчи барча инсонларга боғлиқ эканини тушунмас эканмиз, кутилган натижа бўлмайди. Демак, “нарратив”у, “кейс”ларнинг тилимизда “яшаб” кетишию, “яшамаслиги” ўз қўлимизда. Унутмайлик: “Тил яшасагина, миллат яшайди”...
