Ўзбекистон Қаҳрамони, атоқли адабиётшунос, адиб ва мутаржим Иброҳим ҒАФУРОВ билан суҳбат
– Ассалому алайкум, устоз. Сиз ҳам замон, ҳам руҳият нуқтаи назаридан жадид боболаримизга энг яқин миллат ойдинларидан бирисиз. Жадидлик ҳаракати давомчиларини кўргансиз, улар билан бирга ишлагансиз, албатта, суҳбатида бўлгансиз. Айтинг-чи, жадидлар озодлик ва маърифат йўлидаги курашларида ниманинг бадалига бу даражада қатъият ва ишонч билан фидойилик кўрсатишган?
– Жадидлар ҳақида, уларнинг тарихи хусусида, дунёга келиши, тарқалиши, жаҳоннинг катта қисмини ғоялари, фикрлари, мафкураси, фаолияти билан эгаллаши, ўзига миллий фикр ва ғоя майдонларини яратиши борасида илк маротаба суҳбатлашяпмиз. Жадидлар айнан ХХ аср ва бизнинг давримизда, давлатимизда қаддини ростлаши, ер бағридан кўкрагини кўтариб, шоиронароқ қилиб айтганда, қуёшга қараб юксалиши тасодиф эмас.
Жадид ҳаракати деган улуғ бир руҳ эгаси дунё миқёсида ниҳоятда катта оқим сифатида иқтидорга келиши бу яқин умумбашарият тарихида рўй берган буюк ҳодисалардан биридир. Мозий жадид номи остида мафкура, ғоя, мустақиллик, маърифат, эрк учун курашлар майдони яратилганига далолат қилади.
Тарихимизнинг буюкдан буюк ижтимоий, сиёсий, фалсафий, ҳаётий ҳодисаси, воқелиги мустабид тузум томонидан қанчалар даҳшатли қувғинларга учрамасин, қон қақшатилмасин, илдизларигача йўқотиб юборишга тиш-тирноқ билан ҳаракат қилинмасин, Президентимизнинг жуда катта фикрли ташаббуслари сабаб адолат қарор топди. Жадидона ғоялар бугунги кунда ижтимоий, маданий, фалсафий тафаккур ислоҳоти ҳаракатлари ичига ўзининг туб ҳаётий куч-қуввати билан кириб бормоқда.
Ушбу ҳодисанинг тикланиши, халқимизга, мамлакатимизга асл мазмун-моҳияти миқёсида тўкис-тугал қайтарилиши бу давлатимизнинг ўз таянч нуқтасини топиб, халқ ичида янада куч-қудрат касб этишидан дарак беради. Жадидлик энди ўлмайдиган ҳаракатга айланди. Ана шу тарихий адолатни тиклагани учун ҳаммамиз қўлимизни кўксимизга қўйиб, Президентимизга туганмас миннатдорлигимизни билдирамиз.
Чунки Юртбошимиз замонамизнинг етакчи жадиди ўлароқ минтақада геосиёсий ислоҳотларга бош бўлиб, боболаримиз орзу қилган туркий давлатлар ҳамжиҳатлигини тиклаётган, Марказий Осиёни бошқа қитъалар билан боғлаётган халқаро миқёсдаги ҳақиқий лидер сифатида майдонга чиқди.
Шунингдек, Оролбўйи муаммолари, тинчлик ва ёшлар, умуман, замоннинг муҳим саналган нимаики масаласи бўлса, уларни асосли тарзда дунёнинг энг нуфузли минбарларида кўтариб чиққани, БМТ бош котиби Антониу Гутерриш таъбири билан айтганда, Шавкат Мирзиёевнинг минтақадаги кўприк ўрнатувчи ташаббускор, тинчлик элчиси эканини яна бир бор амалда исботлади.
Албатта, бу саъй-ҳаракатларни бутун дунё ҳамжамияти кўриб-билиб турибди, эътироф этяпти. Европанинг юраги саналган Францияга расмий ташриф чоғида мезбон Эммануэль Макрон Шавкат Мирзиёевни “Фахрий легион” ордени билан тақдирлаши ҳам ана шу халқаро эътирофларнинг навбатдагисидир.
Бу фикрлар давр тақозоси. Яна саволингизга қайтсак. Мен 1956–61 йилларда Ўзбекистон Миллий университетининг филология факультетида таҳсил олганман. Бизга Озод Шарафиддинов, Ғулом Каримов, Субутой Долимов, Шавкат Раҳматуллаев, Лазиз Қаюмов, Натан Маллаев каби ҳам педагог, ҳам олим, ҳам жамоат арбоби сифатида юксак иқтидорли, ҳеч қандай ясама, сохталиги бўлмаган одамлар дарс берган, онгимизни очишган.
Университетни тугатганимизда баъзи дўстларим билан бирга мени Маданият вазирлигига ишга жўнатишди. У ерда бизни нашриётларга тақсимлашди. Мен билан курсдош дўстим, шоир Тўлқинни Давлат бадиий адабиёт нашриётига юборишди. Икки-уч ойлик синов муддати ўтгач, мени муҳаррир лавозимига ишга қабул қилишди. “Навоий-30”да жойлашган бу нашриёт кенг қамровли, катта-катта ёзувчилар, адиблар, маданият намояндалари ишлайдиган жой эди.
У ерда Миртемир ака, Миркарим Осим, Одил Шаропов, Рустам Комилов, Мирмуҳсин, Ҳаким Назир, Султон Акбарий каби ажойиб одамлар хизмат қилишарди. Ўша ерда мен ҳақиқий маънодаги жадид сиёқли, жадид қиёфали, бутун сахти-сумбатидан жадидона нур ёғилиб турадиган одамларни кўришга муяссар бўлдим.
Улар билан бирга ишлаганим, уларнинг қўлёзмаларини синчиклаб ўқиб, тақризлар ёзиб, муҳаррирлик қилганимдан ўзимдан ўзим миннатдор бўлиб юраман. Ахир Миртемир, Рамз Бобожон, Султон Акбарий, Ҳамид Ғулом, Қодир Мирмуҳамедов, Лола Тожиева, Мирзиёд Мирзоидовга ўхшаган камтар ва фидойи ижодкор ноширларни ўша ерда танидимда. Бу менга ҳаётнинг мислсиз туҳфаси бўлди.
Миркарим Осим бениҳоя камтарлиги билан меҳримизни қозонганди. У доим қисиниб, девор ёқалаб, йўлакларнинг четидан юрарди. Шунданми кийимининг бир елкаси доим оқариб юрадиган, аммо эски дунёни яхши биладиган улкан адиб муаррих эди... Ана ўшалар жадидларни кўрган, ўзиям жадид қиёфали кишилар бўлган. Тирик жадидлардан Мўминжон Муҳаммаджонов – Тошқинни кўрганман...
Мен дастлаб тоғамнинг кутубхонасида Усмон Носир, Чўлпон, Қодирий каби жадид намояндаларининг айрим китобларини ўқиганман. Уларни жадид дейишарди, фақат у пайтлар сўкиш ва ҳақорат оҳанги сезилиб турарди бу сўзлар замирида. Ёмон сўкишарди. Энг камида “халқ душмани” деб ҳақорат қилишарди, камситишарди. Чунки мустабид совет мафкураси сичқон инигача ўз ғояларини қўрғошиндек қуйиб ташлаганди.
– Халқ ҳам шунга ишонганда?
– Ишонган. Кўпчилик кўр-кўрона ишонган. Жадидлар халқнинг ичида бўлган. Халқдан ўзини тортиб ҳеч ким жадид бўлган эмас. Миркарим Осимнинг гўзал тарихий ҳикояларини ўқисангиз, бошингизни кўтаролмай қоласиз. Навоий, Форобий, Ибн Сино, Беруний хусусида, йўқолиш даражасига келган қанчадан-қанча буюк тарихий намояндаларимиз ҳақида ҳам тарихий, ҳам ҳаётий, ҳам инсоний, ҳам илмий – олимлик нуқтаи назаридан энг баланд нуқталарда асарлар ёзиб, тирилтирган одамлар эди улар. Асл жадидлик шу! Халқ тақдири учун қайғуриш шу!
Бир кекса адиб ва муаллим ҳақида гапириб бермоқчиман. Мўминжон Муҳаммаджонов тўғрисида. У Тошқин деган тахаллус билан ёзарди. Ойбек, Ғафур Ғулом билан, илк жадидлар билан ҳам бирга ишлаган. 1926 йилда хотиралар асосида “Турмуш уринишлари” деган гўзал бир китоб ёзган. ХХ аср бошларидаги Марказий Осиё, хусусан, ўзбек халқи ҳаётини ҳаққонияти, самимияти билан рост ёритиб берган.
Ҳалиям ўқисангиз, ўша даврнинг воқеалари, одамлари, жадид намояндаларию бошқа турли сиёсий, ижтимоий, диний ташкилотлар вакилларининг ҳам сиймолари Мўминжон Муҳаммаджоновнинг қалами остида ниҳоятда тирик гавдаланади. Ойбек домла ҳам кейинчалик “Улуғ йўл” деган эътиборли роман ёзганлар. Ана ўша ерда жадидларнинг ҳаёти жуда гўзал ёмби ҳаққоният билан ифодаланган. Гап-сўзлари, фикрлари, ўйлашлари, фалсафаси, курашчанлиги ва курашда бўйнини кундага қўйганлиги шундай яққол кўзга ташланиб туради.
Мўминжон Муҳаммаджонов – Тошқин билан нашриётда ишлаётган пайтларим танишганман. Ўшанда мени мумтоз адабиёт, фольклор, қрим-татар адабиёти, адабий танқид, адабиётшунослик соҳалари бўйича бўлим мудири қилиб қўйишганди. Қариб, мункиллаб қолган Мўминжон Муҳаммаджонов қўлларида эскириб кетган қалин папка солинган халта билан кириб келганди хонага. Диққатимни тортгани – кийимлари эски, лекин жуда озода эди.
Ўзларини танитдилар: “Янги ишга келибсиз, ўғлим, танишгани келдим”, дедилар. Ҳалиги халтани очиб, папкадан “Найзангул” деб қаламда ёзилган қўлёзмани чиқарди. “Мана шу рўмонни, Иброҳимжон, сизга олиб келдим. Ўқинг, агар маъқул бўлса, чиқарсангиз, ўқувчилар ҳам маза қиларди”, деди.
Қўлёзмани олиб қолиб, 10-15 кунда ўқиб чиқдим. Халқ латифалари усулида ёзилган, ҳаёт ҳодисалари, коллизиялари, зўравонликларини кўриб, эсидан оғиб қолган Найзангул деган одамнинг образини яратибди. Оломон ичида масхарабозлик қилиб, қўлларида кашкуллар билан доим “Найзангуло, Найзангул” деб такрорлаб юрадиган дарвешқаландарлар бўларди юз йил авваллари, деб эшитганмиз.
Инсонни қанчалар зўравонлик остида хору зор қилиб, эсидан айиришгани, ҳушини олиб, тақдирини барбод қилишгани ҳақида экан роман. Кўришганимизда “Яхши ёзилибди, режага қўямиз, раҳбарларга етказаман. Фақат озроқ қисқартиришга тўғри келади. Сизга бир ой вақт берсак, бир кўриб, ўзимга қайтариб олиб келиб берсангиз”, дедим ва кўзимга ташланган айрим жузъий нуқсонларини кўрсатдим.
Кейин билсам, у киши катта шоир, жамоат арбоби, таҳририятларда ишлаган, юзлаб мақолалар чиқарган зиёли домла эканлар. Қўлёзмани олиб кетди, шу-шу қайтиб келмади. Демак... ўтиб кетган. Суриштирдим, ҳеч қаердан дараги топилмади. Роман ҳам йўқ. Ҳозиргача топилмаган “Найзангул”... Авлодлари ҳам йўқ экан. Уйини ҳам тополмадим. Эски Жўва, Сағбон атрофида бўлса керак, деб ўйлардим, лекин у томонларда ҳам домлани ҳеч ким кўрмаган бўлиб чиқди.
Мен шундай шарқшунос домла Лазиз Азиззода билан ҳам танишганман ўша кезлар. Йигирма йилдан ортиқ сургунда юрган. Тарихи узун...
– Буюк шахснинг ўзи давр қолипига сиғиши қийин. Лекин жамиятда юзлаб феноменлар пайдо бўлгандан кейин ё жамият улар билан муроса қилиши, ё уларни йўқ қилиши керак. Шу мулоҳаза ўринлими?
– Бу тазйиқ-таъқибларга асосланган жараёнлар бошқа халқларда ҳам содир бўлган. Европа, Германия, Францияда шундай воқеалар кузатилган. Биз ҳали жадидлар ҳаракатининг теран моҳиятига кириб бормадик. Бу озодлик ҳаракати намояндаларини француз инқилобчиларига ўхшатиш мумкин.
Француз инқилобининг бешта буюк принципи бўлган, шуни қаттиқ ушлашган. Худди “Jadid” газетасида “Тилда, фикрда, ишда бирлик” шиори бўлгани сингари. Бу жуда улуғ гап. Исмоил Ғаспрали Европа, Туркия, Мисрни бориб кўрганидан кейин романлар ёзган. Бу маърифий асарлар орқали жамият ҳаётига ҳам эрк, инқилоб ғоялари ёпирилиб кириб келаверган. Шу ғоялар таъсирида жадидлар илму уламо, олим ҳамда ихтирочи бўлган, кашфиётчига айланган.
Жадидларнинг ихтиролари деганда Аҳмаджон Шукрий ёдга келади, у ҳам Берлинга бориб ўқиган ёшлардан бўлган. Марям Султонмуродова, Хайринисо Мажидхонова билан бирга ўқиган. Шу одамнинг тақдири ҳам жуда қизиқ, мен ҳайратга тушиб юраман. У Ҳайделбергда ўқиган олим ва адиб эди. Аҳмаджон Шукрий “Чўлпон Чўлпондир” деган мақола ёзган. Қаранг, фикрий ихтиро бу ҳам. Чўлпон ижодини шу мақолада Шекспирнинг сонетлари билан муқояса қилган.
Шукрий 20-21 ёшли йигитча бўлган у пайтда. Тасаввур қиляпсизми, Шекспир билан Чўлпонни қиёслаш учун қанча Европа илмларини, Гётени, Вольтерни билиши керак. Йўқса бундай ёзолмасди. Мана, ихтиро. Бу одам Ҳусайн Жовиднинг “Шайх Санъон” трагедиясини Фитратнинг “Ҳинд ихтилочилари” асари билан сўзма-сўз солиштириб чиққан. Ихтироми, йўқми? Шундан ажойиб бир ижтимоий-бадиий хулосалар, адабий услубларга доир назарий фикрлар ёзиб қолдирган.
Нима учун туркий жадид адабиёти намояндалари чет эл ҳаётига дахлдор воқеаларни ёритган, тарихий ҳодисаларни қаламга ола бошлаган? Буни мен бир мисол тариқасида айтаётганим боиси, жуда ёш бўлишига қарамасдан Мажидхонова, Султонмуродова, Шукрийлар авлоди ҳақиқий маънода адабиётда, санъатда, илмда ихтироларга, кашфиётларга интилган.
Газетада жадид кашфиётчилиги, жадид руҳи деган мавзу кўтарилиши керак. Ҳақиқатда улар кашфиётчи бўлган. Жадидлар адабиётдан ижтимоий овоз чиқиб туришини хоҳлаган жиддий шахслар эди. Буни Рауф Парфига ўхшаган замондошларимиз илғаб олган ва шу ғоялар юрагида, ижодларида кўкаришини жон-жаҳди билан истаган, шу йўлдан қайтмаган.
– Китобларингизнинг бирида ўқигандим, болалигингизни эслаганингизда амакиларингиз новвой бўлишганини ёзгансиз. Кўзимнинг олдида турибди ўша тасвирлар: Сиз томоша қиляпсиз, улардан бири чаққонлик билан хампадан хамир узиб, тирсаклари билан зувалага ишлов беряпти... Ўша пайтлар, яъни 50-йилларда оддий халқ вакиллари жадидларни билишармиди ё унутганмиди? Жадидлар ҳақида суҳбатлар бўлганми?
– Отам раҳматли Қодирий билан тенгдош бўлганлар. Айтиб беришарди, миллий ҳарбий кучлар тузиладиган бўлганда Абдулла Қодирий ёш йигит бўлган, отам ҳам Қодирийлар билан Самарқанд дарвоза томонларда бирга хизмат қилган экан. Лекин қўлимда ҳеч қандай ҳужжат бўлмагани учун бу ҳақда бирор нарса деёлмайман.
– Таҳририятимизда эскишаҳарлик Ҳусан деган йигит ишлайди. У бир китоб олиб келди. “Ўткан кунлар”нинг учинчи бўлими алоҳида бўлиб чиққан 25-йилги нашр. Қатағон йилларида китобни чордоққа беркитиб, суваб ташлашган экан. Халқ ўзи севган китобларини эҳтиёт қилиб, сақлаб қўйганда. “Найзангул” романи ҳақида газетамизда эълон берсак. Топилса, кошки... Ўзи матбуотнинг вазифаси кашшофлик, деган гап бор-ку.
– Бале, ҳақ гапни айтдингиз. “Jadid”да қишлоқ хўжалиги вазири, катта олим, академик Иброҳим Абдураҳмонов билан суҳбатингизни ўқидим. Мана шу суҳбатда у жуда кўп фикрларни ўртага ташлаган. Саволларга ҳам жаҳоннинг энг зўр олимлари каби юксак профессионал нуқтаи назардан жавоб берган. Сунъий интеллект ҳақида ҳам жуда чуқур назарий масалаларни ўрганган экан. “Бизнинг олимлар шу кунларда сунъий интеллект, геномика, селекция соҳаларида олиб бораётган ишлари фақат Ўзбекистонга эмас, бутун дунёга катта фойда келтиряпти”, деган гапни айтган. Бу осон гап эмас. Олим одам қўлида аниқ фактлар бўлмаса, гапирмайди.
Булар ҳақиқий маънода ўша Фитратларнинг, Чўлпонларнинг, Қодирийларнинг миллий ғояларини ўзлаштирган. Ўзбекистон халқи яқин йиллар ичида шу одамлар сабаб ниҳоятда катта самарали натижаларга эришади. Мана шундай одамлар жадидларнинг анъаналари ва миллий ғояларининг, ўша курашларининг натижалари сифатида майдонга кириб келяпти. Жадидларнинг бир ўлмайдиган хусусияти – улар бошлаган ишларнинг давомийлиги ва ҳеч қачон тугамаслигидир.
– Назаримда ҳамма замонанинг ўз жадидлари бордек. Бошқачароқ ном билан бўлса ҳам, масалан, Озод Шарафиддинов, Шуҳрат, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов тимсолида давом этган бу силсила.
– Булар жуда кўп. Асқад Мухтор, Омон Матжон, Ўткир Ҳошимов, Шукур Холмирзаев каби пешқадам ёзувчиларимиз ҳам юрагида, асарларида миллий ғоялар гуркираб турган одамлар эди. Мана, Абдураҳмоновни гапиряпмиз, битта эмаску улар, тўғрими? Яна қанча абдураҳмоновлар бор биз билмаган.
– Бир суҳбатимизда ўша олимимиз сунъий интеллектнинг ахлоқий жиҳатлари тўғрисида қайғуриб гапириб қолди. Агар ҳақиқатанам тизим қўлдан чиқиб кетса, сунъий идрок вақти келиб кинолардагидек ҳалокатлар келтириб чиқариши мумкинми, деб сўрадим. “Бўлиши мумкин, бу реал. Шунинг учун сунъий интеллектга ҳақиқий ўзбекнинг юрагини қўйиш керак”, деди у. Боя Эркин Воҳидовни эсладик. У киши Сизнинг ёшлик дўстингиз бўлган. Қаҳрамон шоиримизнинг табиатида киборлик билан бирга ўта камтарлик, юксак маданият ва сабр-бардош, ирода ва шижоат, инсоф ва ҳамият уйғун эди. “Чеккага сурилиб” қолган пайтларида ҳам бирор марта нолимади. Эркин акадаги дарёдилликни бир мақолангизда жуда чиройли таърифлагансиз. Эркин акадаги шу ирода, шу маданият ўша жадидлардан ўтиб келяптимикан?
– Келяпти, тўғридан-тўғри келяпти. Эркин акам кўп суҳбатларида Алихонтўра Соғунийни тилга олардилар. Соғуний домла шарқ маданияти, исломшунослиги, Қуръон ва ҳадис илмини жуда чуқур ўзлаштирган аллома эди. Эркин акам дастлабки ғазалларини ёзиб тоғалари орқали Алихонтўра Соғунийга ўқитганларида у киши устозлик қилиб, йўл-йўриқ кўрсатган экан. Шу-шу, домла Эркин Воҳидов ижодини муттасил, изчил суръатда кузатиб борганига гувоҳмиз.
Қандай қилиб Алихонтўрани устоз деган шоирни жадид ғояларининг фаол давомчиси, издоши деб айта олмаймиз? Эркин Воҳидовга буларнинг ҳаммаси салафлардан мерос бўлиб ўтган.
Жадид ғояларини ташиган ёзувчиларимиз, олимларимиз ва арбобларимизнинг ҳаммаси маълум маънода жадид мактабининг тарбияланувчиси, шогирди комили бўлган. Баъзи бирлари буни ошкора тан олмаган бўлсалар ҳам. Бу миллатнинг юрагидан ўтиб келаётган ва ҳеч қачон ўлмайдиган мунаввар туйғу.
20-йилларда Германияга ўқишга борган илк ёшлар уруғчилик, агрономлик, сув хўжалиги бўйича жуда катта ихтиролар қилишган. Одам қойил қолади. Шуларнинг номи бирон ерда айтилмаган, ё кўксига медаль тақиб қўйилмаган. Балки, Миркарим Осимга ёки Тошқинга ўхшаб кўринмас одам бўлиб яшашга ҳаракат қилишган. Йўқса, Усмону Шокирлардек хор-зор, сургун бўлиб, қамоқхоналарда чиритиб юборишарди.
Мана, ўшалар ҳам агроном бўлсаям, уруғшунос, селекционер, сувчилик соҳаси устаси бўлсаям миллатимиз гуллари, жадидлари эди. Чунки ғоялар бир ном билан аталмаслиги мумкин, лекин уларнинг моҳияти ягона. Демак, бир ярим аср нарида бошланган жадид ғоялари сиз билан биз суҳбатлашиб турган давргача давом этиб келяпти. Ҳар хил шаклда, лекин бардавом. Миллат тақдири шуни тақозо этади...
– Суҳбатимиз бошида Президентимизнинг бугунги ислоҳотлари жаҳон миқёсида эътироф этилаётганини эсладингиз. Туркистонлик жадидларнинг мақсади истиқлол ва бирдамлик бўлгани ҳақида ҳам кўп гапириляпти. Аслида бу мақсадларнинг рўёбига қаршилик кўрсатувчи, ҳамжиҳатлик ғоясининг амалга ошишига тўсқинлик қилувчи ташқи кучлар ҳар доим бўлганини унутмаслик керак, менимча...
– Фикрингизга қўшиламан, Иқболжон. Ташқи таъсир ҳамма вақт бўлган. Давлатимиз раҳбари юксак сиёсий ирода кўрсатиб, жадид боболаримиз орзу қилган ишларни давом эттираётир. Ҳаёт руҳониятига сингдираётир. Мана, март ойи охирида Хўжанд шаҳрида бўлажак уч томонлама учрашув ҳам ана шу халқчил ислоҳотларнинг амалий ифодасидир.
Қўшни-қардош элларнинг бирдамлиги, чегаралардаги низоли ҳудудлар хусусида ҳамжиҳатликда якуний қарорнинг қабул қилиниши, энг аввало, улуғ неъмат – тинчликнинг барқарорлигини, қолаверса, минтақа салоҳияти билан бирга, унинг куч-қудратини-да мустаҳкамлайди. Бу эса ўз навбатида Марказий Осиё, хусусан, Янги Ўзбекистоннинг ривожланиш босқичида янги уфқларни очади. Улар бари жадидлар орзу қилган уфқлар...
– Раҳмат, устоз. Сиз билан суҳбатимизни ҳали кўп давом эттирамиз. Улуғ айём кунлари Сизга минглаб муштарийлар номидан куч-қувват, тани сиҳатлик ва тошқин илҳом тилаймиз.
2025 йил 28 март сонидан олинди
– Ассалому алайкум, устоз. Сиз ҳам замон, ҳам руҳият нуқтаи назаридан жадид боболаримизга энг яқин миллат ойдинларидан бирисиз. Жадидлик ҳаракати давомчиларини кўргансиз, улар билан бирга ишлагансиз, албатта, суҳбатида бўлгансиз. Айтинг-чи, жадидлар озодлик ва маърифат йўлидаги курашларида ниманинг бадалига бу даражада қатъият ва ишонч билан фидойилик кўрсатишган?
– Жадидлар ҳақида, уларнинг тарихи хусусида, дунёга келиши, тарқалиши, жаҳоннинг катта қисмини ғоялари, фикрлари, мафкураси, фаолияти билан эгаллаши, ўзига миллий фикр ва ғоя майдонларини яратиши борасида илк маротаба суҳбатлашяпмиз. Жадидлар айнан ХХ аср ва бизнинг давримизда, давлатимизда қаддини ростлаши, ер бағридан кўкрагини кўтариб, шоиронароқ қилиб айтганда, қуёшга қараб юксалиши тасодиф эмас.
Жадид ҳаракати деган улуғ бир руҳ эгаси дунё миқёсида ниҳоятда катта оқим сифатида иқтидорга келиши бу яқин умумбашарият тарихида рўй берган буюк ҳодисалардан биридир. Мозий жадид номи остида мафкура, ғоя, мустақиллик, маърифат, эрк учун курашлар майдони яратилганига далолат қилади.
Тарихимизнинг буюкдан буюк ижтимоий, сиёсий, фалсафий, ҳаётий ҳодисаси, воқелиги мустабид тузум томонидан қанчалар даҳшатли қувғинларга учрамасин, қон қақшатилмасин, илдизларигача йўқотиб юборишга тиш-тирноқ билан ҳаракат қилинмасин, Президентимизнинг жуда катта фикрли ташаббуслари сабаб адолат қарор топди. Жадидона ғоялар бугунги кунда ижтимоий, маданий, фалсафий тафаккур ислоҳоти ҳаракатлари ичига ўзининг туб ҳаётий куч-қуввати билан кириб бормоқда.
Ушбу ҳодисанинг тикланиши, халқимизга, мамлакатимизга асл мазмун-моҳияти миқёсида тўкис-тугал қайтарилиши бу давлатимизнинг ўз таянч нуқтасини топиб, халқ ичида янада куч-қудрат касб этишидан дарак беради. Жадидлик энди ўлмайдиган ҳаракатга айланди. Ана шу тарихий адолатни тиклагани учун ҳаммамиз қўлимизни кўксимизга қўйиб, Президентимизга туганмас миннатдорлигимизни билдирамиз.
Чунки Юртбошимиз замонамизнинг етакчи жадиди ўлароқ минтақада геосиёсий ислоҳотларга бош бўлиб, боболаримиз орзу қилган туркий давлатлар ҳамжиҳатлигини тиклаётган, Марказий Осиёни бошқа қитъалар билан боғлаётган халқаро миқёсдаги ҳақиқий лидер сифатида майдонга чиқди.
Шунингдек, Оролбўйи муаммолари, тинчлик ва ёшлар, умуман, замоннинг муҳим саналган нимаики масаласи бўлса, уларни асосли тарзда дунёнинг энг нуфузли минбарларида кўтариб чиққани, БМТ бош котиби Антониу Гутерриш таъбири билан айтганда, Шавкат Мирзиёевнинг минтақадаги кўприк ўрнатувчи ташаббускор, тинчлик элчиси эканини яна бир бор амалда исботлади.
Албатта, бу саъй-ҳаракатларни бутун дунё ҳамжамияти кўриб-билиб турибди, эътироф этяпти. Европанинг юраги саналган Францияга расмий ташриф чоғида мезбон Эммануэль Макрон Шавкат Мирзиёевни “Фахрий легион” ордени билан тақдирлаши ҳам ана шу халқаро эътирофларнинг навбатдагисидир.
Бу фикрлар давр тақозоси. Яна саволингизга қайтсак. Мен 1956–61 йилларда Ўзбекистон Миллий университетининг филология факультетида таҳсил олганман. Бизга Озод Шарафиддинов, Ғулом Каримов, Субутой Долимов, Шавкат Раҳматуллаев, Лазиз Қаюмов, Натан Маллаев каби ҳам педагог, ҳам олим, ҳам жамоат арбоби сифатида юксак иқтидорли, ҳеч қандай ясама, сохталиги бўлмаган одамлар дарс берган, онгимизни очишган.
Университетни тугатганимизда баъзи дўстларим билан бирга мени Маданият вазирлигига ишга жўнатишди. У ерда бизни нашриётларга тақсимлашди. Мен билан курсдош дўстим, шоир Тўлқинни Давлат бадиий адабиёт нашриётига юборишди. Икки-уч ойлик синов муддати ўтгач, мени муҳаррир лавозимига ишга қабул қилишди. “Навоий-30”да жойлашган бу нашриёт кенг қамровли, катта-катта ёзувчилар, адиблар, маданият намояндалари ишлайдиган жой эди.
У ерда Миртемир ака, Миркарим Осим, Одил Шаропов, Рустам Комилов, Мирмуҳсин, Ҳаким Назир, Султон Акбарий каби ажойиб одамлар хизмат қилишарди. Ўша ерда мен ҳақиқий маънодаги жадид сиёқли, жадид қиёфали, бутун сахти-сумбатидан жадидона нур ёғилиб турадиган одамларни кўришга муяссар бўлдим.
Улар билан бирга ишлаганим, уларнинг қўлёзмаларини синчиклаб ўқиб, тақризлар ёзиб, муҳаррирлик қилганимдан ўзимдан ўзим миннатдор бўлиб юраман. Ахир Миртемир, Рамз Бобожон, Султон Акбарий, Ҳамид Ғулом, Қодир Мирмуҳамедов, Лола Тожиева, Мирзиёд Мирзоидовга ўхшаган камтар ва фидойи ижодкор ноширларни ўша ерда танидимда. Бу менга ҳаётнинг мислсиз туҳфаси бўлди.
Миркарим Осим бениҳоя камтарлиги билан меҳримизни қозонганди. У доим қисиниб, девор ёқалаб, йўлакларнинг четидан юрарди. Шунданми кийимининг бир елкаси доим оқариб юрадиган, аммо эски дунёни яхши биладиган улкан адиб муаррих эди... Ана ўшалар жадидларни кўрган, ўзиям жадид қиёфали кишилар бўлган. Тирик жадидлардан Мўминжон Муҳаммаджонов – Тошқинни кўрганман...
Мен дастлаб тоғамнинг кутубхонасида Усмон Носир, Чўлпон, Қодирий каби жадид намояндаларининг айрим китобларини ўқиганман. Уларни жадид дейишарди, фақат у пайтлар сўкиш ва ҳақорат оҳанги сезилиб турарди бу сўзлар замирида. Ёмон сўкишарди. Энг камида “халқ душмани” деб ҳақорат қилишарди, камситишарди. Чунки мустабид совет мафкураси сичқон инигача ўз ғояларини қўрғошиндек қуйиб ташлаганди.
– Халқ ҳам шунга ишонганда?
– Ишонган. Кўпчилик кўр-кўрона ишонган. Жадидлар халқнинг ичида бўлган. Халқдан ўзини тортиб ҳеч ким жадид бўлган эмас. Миркарим Осимнинг гўзал тарихий ҳикояларини ўқисангиз, бошингизни кўтаролмай қоласиз. Навоий, Форобий, Ибн Сино, Беруний хусусида, йўқолиш даражасига келган қанчадан-қанча буюк тарихий намояндаларимиз ҳақида ҳам тарихий, ҳам ҳаётий, ҳам инсоний, ҳам илмий – олимлик нуқтаи назаридан энг баланд нуқталарда асарлар ёзиб, тирилтирган одамлар эди улар. Асл жадидлик шу! Халқ тақдири учун қайғуриш шу!
Бир кекса адиб ва муаллим ҳақида гапириб бермоқчиман. Мўминжон Муҳаммаджонов тўғрисида. У Тошқин деган тахаллус билан ёзарди. Ойбек, Ғафур Ғулом билан, илк жадидлар билан ҳам бирга ишлаган. 1926 йилда хотиралар асосида “Турмуш уринишлари” деган гўзал бир китоб ёзган. ХХ аср бошларидаги Марказий Осиё, хусусан, ўзбек халқи ҳаётини ҳаққонияти, самимияти билан рост ёритиб берган.
Ҳалиям ўқисангиз, ўша даврнинг воқеалари, одамлари, жадид намояндаларию бошқа турли сиёсий, ижтимоий, диний ташкилотлар вакилларининг ҳам сиймолари Мўминжон Муҳаммаджоновнинг қалами остида ниҳоятда тирик гавдаланади. Ойбек домла ҳам кейинчалик “Улуғ йўл” деган эътиборли роман ёзганлар. Ана ўша ерда жадидларнинг ҳаёти жуда гўзал ёмби ҳаққоният билан ифодаланган. Гап-сўзлари, фикрлари, ўйлашлари, фалсафаси, курашчанлиги ва курашда бўйнини кундага қўйганлиги шундай яққол кўзга ташланиб туради.
Мўминжон Муҳаммаджонов – Тошқин билан нашриётда ишлаётган пайтларим танишганман. Ўшанда мени мумтоз адабиёт, фольклор, қрим-татар адабиёти, адабий танқид, адабиётшунослик соҳалари бўйича бўлим мудири қилиб қўйишганди. Қариб, мункиллаб қолган Мўминжон Муҳаммаджонов қўлларида эскириб кетган қалин папка солинган халта билан кириб келганди хонага. Диққатимни тортгани – кийимлари эски, лекин жуда озода эди.
Ўзларини танитдилар: “Янги ишга келибсиз, ўғлим, танишгани келдим”, дедилар. Ҳалиги халтани очиб, папкадан “Найзангул” деб қаламда ёзилган қўлёзмани чиқарди. “Мана шу рўмонни, Иброҳимжон, сизга олиб келдим. Ўқинг, агар маъқул бўлса, чиқарсангиз, ўқувчилар ҳам маза қиларди”, деди.
Қўлёзмани олиб қолиб, 10-15 кунда ўқиб чиқдим. Халқ латифалари усулида ёзилган, ҳаёт ҳодисалари, коллизиялари, зўравонликларини кўриб, эсидан оғиб қолган Найзангул деган одамнинг образини яратибди. Оломон ичида масхарабозлик қилиб, қўлларида кашкуллар билан доим “Найзангуло, Найзангул” деб такрорлаб юрадиган дарвешқаландарлар бўларди юз йил авваллари, деб эшитганмиз.
Инсонни қанчалар зўравонлик остида хору зор қилиб, эсидан айиришгани, ҳушини олиб, тақдирини барбод қилишгани ҳақида экан роман. Кўришганимизда “Яхши ёзилибди, режага қўямиз, раҳбарларга етказаман. Фақат озроқ қисқартиришга тўғри келади. Сизга бир ой вақт берсак, бир кўриб, ўзимга қайтариб олиб келиб берсангиз”, дедим ва кўзимга ташланган айрим жузъий нуқсонларини кўрсатдим.
Кейин билсам, у киши катта шоир, жамоат арбоби, таҳририятларда ишлаган, юзлаб мақолалар чиқарган зиёли домла эканлар. Қўлёзмани олиб кетди, шу-шу қайтиб келмади. Демак... ўтиб кетган. Суриштирдим, ҳеч қаердан дараги топилмади. Роман ҳам йўқ. Ҳозиргача топилмаган “Найзангул”... Авлодлари ҳам йўқ экан. Уйини ҳам тополмадим. Эски Жўва, Сағбон атрофида бўлса керак, деб ўйлардим, лекин у томонларда ҳам домлани ҳеч ким кўрмаган бўлиб чиқди.
Мен шундай шарқшунос домла Лазиз Азиззода билан ҳам танишганман ўша кезлар. Йигирма йилдан ортиқ сургунда юрган. Тарихи узун...
– Буюк шахснинг ўзи давр қолипига сиғиши қийин. Лекин жамиятда юзлаб феноменлар пайдо бўлгандан кейин ё жамият улар билан муроса қилиши, ё уларни йўқ қилиши керак. Шу мулоҳаза ўринлими?
– Бу тазйиқ-таъқибларга асосланган жараёнлар бошқа халқларда ҳам содир бўлган. Европа, Германия, Францияда шундай воқеалар кузатилган. Биз ҳали жадидлар ҳаракатининг теран моҳиятига кириб бормадик. Бу озодлик ҳаракати намояндаларини француз инқилобчиларига ўхшатиш мумкин.
Француз инқилобининг бешта буюк принципи бўлган, шуни қаттиқ ушлашган. Худди “Jadid” газетасида “Тилда, фикрда, ишда бирлик” шиори бўлгани сингари. Бу жуда улуғ гап. Исмоил Ғаспрали Европа, Туркия, Мисрни бориб кўрганидан кейин романлар ёзган. Бу маърифий асарлар орқали жамият ҳаётига ҳам эрк, инқилоб ғоялари ёпирилиб кириб келаверган. Шу ғоялар таъсирида жадидлар илму уламо, олим ҳамда ихтирочи бўлган, кашфиётчига айланган.
Жадидларнинг ихтиролари деганда Аҳмаджон Шукрий ёдга келади, у ҳам Берлинга бориб ўқиган ёшлардан бўлган. Марям Султонмуродова, Хайринисо Мажидхонова билан бирга ўқиган. Шу одамнинг тақдири ҳам жуда қизиқ, мен ҳайратга тушиб юраман. У Ҳайделбергда ўқиган олим ва адиб эди. Аҳмаджон Шукрий “Чўлпон Чўлпондир” деган мақола ёзган. Қаранг, фикрий ихтиро бу ҳам. Чўлпон ижодини шу мақолада Шекспирнинг сонетлари билан муқояса қилган.
Шукрий 20-21 ёшли йигитча бўлган у пайтда. Тасаввур қиляпсизми, Шекспир билан Чўлпонни қиёслаш учун қанча Европа илмларини, Гётени, Вольтерни билиши керак. Йўқса бундай ёзолмасди. Мана, ихтиро. Бу одам Ҳусайн Жовиднинг “Шайх Санъон” трагедиясини Фитратнинг “Ҳинд ихтилочилари” асари билан сўзма-сўз солиштириб чиққан. Ихтироми, йўқми? Шундан ажойиб бир ижтимоий-бадиий хулосалар, адабий услубларга доир назарий фикрлар ёзиб қолдирган.
Нима учун туркий жадид адабиёти намояндалари чет эл ҳаётига дахлдор воқеаларни ёритган, тарихий ҳодисаларни қаламга ола бошлаган? Буни мен бир мисол тариқасида айтаётганим боиси, жуда ёш бўлишига қарамасдан Мажидхонова, Султонмуродова, Шукрийлар авлоди ҳақиқий маънода адабиётда, санъатда, илмда ихтироларга, кашфиётларга интилган.
Газетада жадид кашфиётчилиги, жадид руҳи деган мавзу кўтарилиши керак. Ҳақиқатда улар кашфиётчи бўлган. Жадидлар адабиётдан ижтимоий овоз чиқиб туришини хоҳлаган жиддий шахслар эди. Буни Рауф Парфига ўхшаган замондошларимиз илғаб олган ва шу ғоялар юрагида, ижодларида кўкаришини жон-жаҳди билан истаган, шу йўлдан қайтмаган.
– Китобларингизнинг бирида ўқигандим, болалигингизни эслаганингизда амакиларингиз новвой бўлишганини ёзгансиз. Кўзимнинг олдида турибди ўша тасвирлар: Сиз томоша қиляпсиз, улардан бири чаққонлик билан хампадан хамир узиб, тирсаклари билан зувалага ишлов беряпти... Ўша пайтлар, яъни 50-йилларда оддий халқ вакиллари жадидларни билишармиди ё унутганмиди? Жадидлар ҳақида суҳбатлар бўлганми?
– Отам раҳматли Қодирий билан тенгдош бўлганлар. Айтиб беришарди, миллий ҳарбий кучлар тузиладиган бўлганда Абдулла Қодирий ёш йигит бўлган, отам ҳам Қодирийлар билан Самарқанд дарвоза томонларда бирга хизмат қилган экан. Лекин қўлимда ҳеч қандай ҳужжат бўлмагани учун бу ҳақда бирор нарса деёлмайман.
– Таҳририятимизда эскишаҳарлик Ҳусан деган йигит ишлайди. У бир китоб олиб келди. “Ўткан кунлар”нинг учинчи бўлими алоҳида бўлиб чиққан 25-йилги нашр. Қатағон йилларида китобни чордоққа беркитиб, суваб ташлашган экан. Халқ ўзи севган китобларини эҳтиёт қилиб, сақлаб қўйганда. “Найзангул” романи ҳақида газетамизда эълон берсак. Топилса, кошки... Ўзи матбуотнинг вазифаси кашшофлик, деган гап бор-ку.
– Бале, ҳақ гапни айтдингиз. “Jadid”да қишлоқ хўжалиги вазири, катта олим, академик Иброҳим Абдураҳмонов билан суҳбатингизни ўқидим. Мана шу суҳбатда у жуда кўп фикрларни ўртага ташлаган. Саволларга ҳам жаҳоннинг энг зўр олимлари каби юксак профессионал нуқтаи назардан жавоб берган. Сунъий интеллект ҳақида ҳам жуда чуқур назарий масалаларни ўрганган экан. “Бизнинг олимлар шу кунларда сунъий интеллект, геномика, селекция соҳаларида олиб бораётган ишлари фақат Ўзбекистонга эмас, бутун дунёга катта фойда келтиряпти”, деган гапни айтган. Бу осон гап эмас. Олим одам қўлида аниқ фактлар бўлмаса, гапирмайди.
Булар ҳақиқий маънода ўша Фитратларнинг, Чўлпонларнинг, Қодирийларнинг миллий ғояларини ўзлаштирган. Ўзбекистон халқи яқин йиллар ичида шу одамлар сабаб ниҳоятда катта самарали натижаларга эришади. Мана шундай одамлар жадидларнинг анъаналари ва миллий ғояларининг, ўша курашларининг натижалари сифатида майдонга кириб келяпти. Жадидларнинг бир ўлмайдиган хусусияти – улар бошлаган ишларнинг давомийлиги ва ҳеч қачон тугамаслигидир.
– Назаримда ҳамма замонанинг ўз жадидлари бордек. Бошқачароқ ном билан бўлса ҳам, масалан, Озод Шарафиддинов, Шуҳрат, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов тимсолида давом этган бу силсила.
– Булар жуда кўп. Асқад Мухтор, Омон Матжон, Ўткир Ҳошимов, Шукур Холмирзаев каби пешқадам ёзувчиларимиз ҳам юрагида, асарларида миллий ғоялар гуркираб турган одамлар эди. Мана, Абдураҳмоновни гапиряпмиз, битта эмаску улар, тўғрими? Яна қанча абдураҳмоновлар бор биз билмаган.
– Бир суҳбатимизда ўша олимимиз сунъий интеллектнинг ахлоқий жиҳатлари тўғрисида қайғуриб гапириб қолди. Агар ҳақиқатанам тизим қўлдан чиқиб кетса, сунъий идрок вақти келиб кинолардагидек ҳалокатлар келтириб чиқариши мумкинми, деб сўрадим. “Бўлиши мумкин, бу реал. Шунинг учун сунъий интеллектга ҳақиқий ўзбекнинг юрагини қўйиш керак”, деди у. Боя Эркин Воҳидовни эсладик. У киши Сизнинг ёшлик дўстингиз бўлган. Қаҳрамон шоиримизнинг табиатида киборлик билан бирга ўта камтарлик, юксак маданият ва сабр-бардош, ирода ва шижоат, инсоф ва ҳамият уйғун эди. “Чеккага сурилиб” қолган пайтларида ҳам бирор марта нолимади. Эркин акадаги дарёдилликни бир мақолангизда жуда чиройли таърифлагансиз. Эркин акадаги шу ирода, шу маданият ўша жадидлардан ўтиб келяптимикан?
– Келяпти, тўғридан-тўғри келяпти. Эркин акам кўп суҳбатларида Алихонтўра Соғунийни тилга олардилар. Соғуний домла шарқ маданияти, исломшунослиги, Қуръон ва ҳадис илмини жуда чуқур ўзлаштирган аллома эди. Эркин акам дастлабки ғазалларини ёзиб тоғалари орқали Алихонтўра Соғунийга ўқитганларида у киши устозлик қилиб, йўл-йўриқ кўрсатган экан. Шу-шу, домла Эркин Воҳидов ижодини муттасил, изчил суръатда кузатиб борганига гувоҳмиз.
Қандай қилиб Алихонтўрани устоз деган шоирни жадид ғояларининг фаол давомчиси, издоши деб айта олмаймиз? Эркин Воҳидовга буларнинг ҳаммаси салафлардан мерос бўлиб ўтган.
Жадид ғояларини ташиган ёзувчиларимиз, олимларимиз ва арбобларимизнинг ҳаммаси маълум маънода жадид мактабининг тарбияланувчиси, шогирди комили бўлган. Баъзи бирлари буни ошкора тан олмаган бўлсалар ҳам. Бу миллатнинг юрагидан ўтиб келаётган ва ҳеч қачон ўлмайдиган мунаввар туйғу.
20-йилларда Германияга ўқишга борган илк ёшлар уруғчилик, агрономлик, сув хўжалиги бўйича жуда катта ихтиролар қилишган. Одам қойил қолади. Шуларнинг номи бирон ерда айтилмаган, ё кўксига медаль тақиб қўйилмаган. Балки, Миркарим Осимга ёки Тошқинга ўхшаб кўринмас одам бўлиб яшашга ҳаракат қилишган. Йўқса, Усмону Шокирлардек хор-зор, сургун бўлиб, қамоқхоналарда чиритиб юборишарди.
Мана, ўшалар ҳам агроном бўлсаям, уруғшунос, селекционер, сувчилик соҳаси устаси бўлсаям миллатимиз гуллари, жадидлари эди. Чунки ғоялар бир ном билан аталмаслиги мумкин, лекин уларнинг моҳияти ягона. Демак, бир ярим аср нарида бошланган жадид ғоялари сиз билан биз суҳбатлашиб турган давргача давом этиб келяпти. Ҳар хил шаклда, лекин бардавом. Миллат тақдири шуни тақозо этади...
– Суҳбатимиз бошида Президентимизнинг бугунги ислоҳотлари жаҳон миқёсида эътироф этилаётганини эсладингиз. Туркистонлик жадидларнинг мақсади истиқлол ва бирдамлик бўлгани ҳақида ҳам кўп гапириляпти. Аслида бу мақсадларнинг рўёбига қаршилик кўрсатувчи, ҳамжиҳатлик ғоясининг амалга ошишига тўсқинлик қилувчи ташқи кучлар ҳар доим бўлганини унутмаслик керак, менимча...
– Фикрингизга қўшиламан, Иқболжон. Ташқи таъсир ҳамма вақт бўлган. Давлатимиз раҳбари юксак сиёсий ирода кўрсатиб, жадид боболаримиз орзу қилган ишларни давом эттираётир. Ҳаёт руҳониятига сингдираётир. Мана, март ойи охирида Хўжанд шаҳрида бўлажак уч томонлама учрашув ҳам ана шу халқчил ислоҳотларнинг амалий ифодасидир.
Қўшни-қардош элларнинг бирдамлиги, чегаралардаги низоли ҳудудлар хусусида ҳамжиҳатликда якуний қарорнинг қабул қилиниши, энг аввало, улуғ неъмат – тинчликнинг барқарорлигини, қолаверса, минтақа салоҳияти билан бирга, унинг куч-қудратини-да мустаҳкамлайди. Бу эса ўз навбатида Марказий Осиё, хусусан, Янги Ўзбекистоннинг ривожланиш босқичида янги уфқларни очади. Улар бари жадидлар орзу қилган уфқлар...
– Раҳмат, устоз. Сиз билан суҳбатимизни ҳали кўп давом эттирамиз. Улуғ айём кунлари Сизга минглаб муштарийлар номидан куч-қувват, тани сиҳатлик ва тошқин илҳом тилаймиз.
2025 йил 28 март сонидан олинди
