Ўзбек халқи қадрлаган шоира Зулфиянинг акаси Нормат Исроиловнинг 1937 йили қатағон қурбони бўлгани ҳақидаги маълумот 80-йилларгача ҳам деярли очиқланмади. Ҳатто шоиранинг ўзи ҳам акасининг кейинги тақдири ҳақида ҳеч кимга ҳеч нарса демай яшади.
Ўтган асрнинг 80-йилларида бир гуруҳ журналистлар КГБнинг темир сандиқларида димиқиб ётган ҳужжатлар билан таниша бошлаганларида истеъдодли журналист Ислом Усмонов Нормат Исроиловнинг “жиноий иши” билан танишади. Кўп ўтмай, Ислом Усмоновнинг ёшлар газетасида, кейин “Қатағон қурбонлари” (1992) китобида “Туҳмат” сарлавҳали каттагина мақоласи эълон қилинади.
Унинг ёзганларидан иқтибос келтирамиз: “Сўнг шошилиб, унга тааллуқли бошқа маълумотларга кўз югуртираман: 1904 йилда Тошкентда туғилган, касби - косиб, рўзнома тарқатувчи, дўконда хизматчи, ноҳия комсомол кўмитасида бўлим мудири бўлган. Москвадаги Шарқ меҳнаткашларининг коммунистик дорилфунуни талабаси, ВКП(б) сафига пойтахтнинг Красная Пресня ноҳия партия қўмитасида ўтган, Андижон вилоят партия қўмитасининг йўриқчиси. Ўзбекистон КП Марказий Қўмитасининг бўлим мудири, Хоразм вилояти партия қўмитасининг саркотиби...”
Ислом Усмонов келтирган бу маълумотлар Нормат Исроиловнинг ўша пайтда Ўзбекистон компартияси Марказий Комитети ҳузуридаги Партия тарихи институти деб аталган муассаса архивидаги шахсий “дело”сидан олинганди.
Орадан бир неча йил ўтгач, мен ҳам ҳозирда Ўзбекистон Президенти Девони архиви деб аталаётган ҳужжатхонадаги Н.Исроиловнинг шахсий “дело”си билан танишдим. Бу “дело”да Н.Исроиловнинг ҳаёти ва ижтимоий фаолиятига ойдинлик киритадиган иккита ҳужжат бўлиб, улардан бири “Кадрларни ҳисобга олиш шахсий варақаси” ва иккинчиси “Тавсифнома” эди.
“Шахсий варақа”да Н.Исроиловнинг ота-онаси ҳунармандлар табақасидан экани, 7 октябрь тўнтаришигача ва ундан кейин ҳам дегрез бўлгани, ижтимоий келиб чиқиши – хизматчи, партияга 1926 йилда аъзо бўлгани, 1913-1917 йилларда эски мактабда, 1925-1929 йилларда эса Шарқ халқларининг коммунистик университетида таҳсил олгани, маълумотининг эса қуйи (!) эканлиги қайд этилган.
Мен “шахсий варақа”даги ушбу сўнгги маълумотни ўқиб, ғоят ажабландим.
Наҳотки, Москвадаги коммунистик университетда 4 йил ўқиб, уни тугатган одам қуйи маълумотли киши ҳисобланса?!
Наҳотки, шу университетда талабаларга берилган сиёсий билим ҳам Н.Исроиловнинг эски мактабда олган билимини бир оз бўлса-да, тўлдирмаган, бойитмаган бўлса?!
Ҳужжатда қайд этилишича, Н.Исроилов меҳнат фаолиятини 1916 йилда Тошкентдаги хусусий ҳунармандчилик устахонасида дегрез шогирди сифатида бошлаган. 1919-1921 йилларда қайсидир нашриётда газета тарқатувчи ва аллақандай “Ко-фу-се” корхонасида папирос қоғозига тамаки ўровчи, 1921-1923 йилларда “Ҳаёт” артелида дегрез шогирди, 1923-1924 йилларда “Узбекторг” магазинида приказчик, 1924-1925 йилларда туман комсомол комитетида маданий-оқартув ва болалар бюросида мудир бўлиб хизмат қилган.
Нормат Исроилов таржимаи ҳолининг худди шу томони раҳбар ташкилотларга маъқул бўлгани учун ҳам у Москвага ўқишга юборилган. 1929 йили Москвадаги нуфузли институтлардан бирини битирган Н.Исроилов ватанига қайтгач, УзКП(б)нинг Андижон округ бўлимига йўриқчи, Жалолқудуқ КП(б) туман бўлимига масъул котиб этиб юборилади. 1931 йили Тошкентга чақирилиб, ЎзКП(б) МК оммавий тарғибот бўлимига мудир этиб тасдиқланади. 1934 йили эса Хоразмга ЎзКП(б) округ комитетининг биринчи котиби этиб юборилади.
“Шахсий варақа” 1937 йил 2 июлда тўлдирилган бўлиб, ундан Н.Исроиловнинг Янги Урганчдаги округ комитети биносида рафиқаси билан яшаганлиги маълум бўлади. И.Усмонов Нормат Исроилов тақдири билан қизиқиб юрган кезларида каламкаш дўстларидан “қуйи маълумотли” маҳбуснинг шоира Зулфияга ака бўлганлигини эшитиб, унинг уйига боради.
Зулфия ҳар доимдагидек, журналистни очиқ чеҳра билан қарши олади. ‘Гап мавзуи Нормат ака хусусида бориши биланоқ, бизни жуда самимий, ўзбекона очиқюзлик билан кутиб олган Зулфия опа алланечук маҳзун бўлиб қолганди. Сезиб турибман, ўтмишдаги ғам-алам онлари унинг юрагини ҳамон тарк этмаган. Бир умр тарк этмаса ҳам керак”, –деб эслаган Ислом Усмонов ўша учрашувни.
“Биласизми, акамни биз жуда кам кўрардик, –деганди шоира қўлидаги ҳужжатлар нусхасига қайта-қайта қараб. – Унинг бемалол юргани, биров билан бамайлихотир чой ичиб, суҳбатлашганини ҳечам эслай олмайман. Гоҳ Москва, гоҳ Андижон дейсизми, хуллас, уни партия қаерга йўллаган бўлса, ўша ерда бўларди. Хоразмда ишлаган кезлари кечагидек ёдимда. У ҳар галгидек тиним нималигини билмасди.
Бутун вужуди билан ишга киришганди. Чарчашни унутганди. Шундай беҳаловат бир шароитда ягона фарзандидан ҳам айрилди. У эса бутун дард-аламини меҳнатдан олди... Ҳамон афсусдаманки, бизнинг Ҳамид Олимжон билан бўлган никоҳ тўйимизда қатнаша олмаганлар...”
Шоиранинг журналист билан суҳбатда айтган “Шундай беҳаловат бир шароитда ягона фарзандидан ҳам айрилди”, деган армонли сўзлари каминани ўйлантириб қўяди.
Нормат ака қачон уйланган?
Қачон фарзанд кўрган?
Қандай беҳавловат бир шароитда ягона фарзандидан айрилган?
Москвадалик пайтидами, Жалолқудуқ, Андижон ёки Урганчдами?.. Афсуски, бугун бу саволларга жавоб бера оладиган бирор одам йўқ. И.Усмонов чин журналистларга хос ғайрат ва шижоат билан Н.Исроиловни кўрган ва билган кишиларни ахтариб, улардан бир нечтасини топишга ҳам муваффақ бўлган. Аммо ола-ғовур даврларни бошидан кечириб, ҳадик туйғусидан қутула олмаган замондошлардан манглайига “халқ душмани” тамғаси босилган жабрдийдалар тўғрисида тайинли маълумотни олиш амримаҳол эди.
Шунга қарамай, И.Усмонов меҳнат фахрийси Ориф Афзаловдан Н.Исроилов билан бирга Тошкентда “Бинокор” ёшлар ташкилотини тузганлари, бу ташкилотнинг ташаббуси билан киностудия биноси учун жой танлаганлари ва қурилиш ишларида жонбозлик кўрсатганлари, шунингдек, бу ишда Нормат аканинг Аҳмад деган укаси ҳам қатнашгани, уларнинг паранжини ташлаш кампаниясида четда турмагани, Москвага, ўқишга укаси Аҳмад билан жўнаб кетганлари ҳақидаги маълумотларни олган.
Зулфия “Ҳаёт варақларим” (1978) номли таржимаи ҳолида акалари тўғрисида фақат қуйидаги сўзларнигина ёзган, холос: “...Тўрт акам бор эди. Бири биридан кўркам, кучли, мард йигитчалар...
Онам ҳаммамизнинг кўнглимизни олишга уринардилар...” Зулфиянинг акалари, шу жумладан, қатағон гулханида ёниб кул бўлган Нормат акаси тўғрисида ёзган сўзлари шу икки-уч сатрдангина иборат. Нега у акаларидан бирортасининг ҳам номини тилга олмаган? Нега “мард йигитчалар” деган сўзлардан кейин тўхтаб қолиб, уч нуқта қўйиш билан вазиятдан чиқмоқчи бўлган?
Шоира шу йилларда “Саодат” журнали бош муҳаррири, Ўзбекистон Олий Совети депутати, Ўзбекистон КП МК аъзоси бўлганлиги учун ундан “тишини тишига қўйиб юриш” талаб этилганмикин?
Ёки кўнгли тубидаги ғам ва алам чўғлари дафъатан гуркираб, бутун вужудини ёндириб юборганмикин, шу сўзларни ёзаётганида?..
Нима бўлса ҳам, Зулфия 80-йиллар арафасида ёзилган “Ҳаёт варақларим” деган таржимаи ҳолида ўзи ва оиласи ҳақидаги бор ҳақиқатни айтиш имконига эга бўлмаган. Шўро давлати сепган ҳадик уруғлари унинг қалбида ҳам униб-ўсиб гуллаб ётган бўлса ажаб эмас, ўшанда!..
Зулфия фақат 1991 йилда Ўзбекистон мустақил давлат деб эълон қилинганидан кейингина ўзи билан ўтмиш ўртасида турган қора пардани олиб ташлади. Содда, самимий, заҳматкаш, жабрдийда акаларини эслади. Нормат акасининг 1938 йил 8 октябрда Тошкентдаги қатлгоҳлардан бирида ўқ еб йиқилганини кўз олдига келтиради.
“Қатағон қурбонлари хотираси” музейи ташкил этилаётган кунларда музей экспозициясидан ўрин олиши учун қизи Ҳулкар Олимжонова орқали Нормат акасининг фотосуратини юборади. Хуллас, Зулфия ўтган “бахтли-саодатли йиллар”да чил-чил синган ҳаёти лавҳаларини хотира кўзгусида тиклай бошлайди.
Шу мураккаб руҳий жараённинг натижаси сифатида унинг “Хотирам синиқлари” трагик руҳ билан йўғрилган лирик достони дунёга келади. Шоира бу асарида томоғида тош бўлиб турган ярани шеърият наштари билан очиб ташлайди.
...Онам қўлларида муштдай тугунчак,
Тош шаҳарни кезар авахта излаб.
Авахта нечадир, зор она неча,
Нечалар яшарди замонни “сиз”лаб...
Зулфия қалбидаги хотира синиқларини бирма-бир назардан ўтказар экан, уларнинг бирида жабрдийда акасининг темир панжара ортидаги сўниқ чеҳрасини кўргандек бўлади. Ва “дод” деб юборади:
Ака, кўзингизда оташ бор эди,
Ака, жонингизда қуёш бор эди.
Султонлик лойиқ келбат, лаёқат,
Сардорники янглиғ бардош бор эди.
...Акам, жоним акам, жондошим акам,
Олтмиш йил изимга қайтиб йиғлайин..
Бўгзимда тош бўлган йўқловларимни
“Оҳ”ларим эритар - айтиб йиғлайин.
Шоира бу ўтли сатрлардан сўнг бизни қийнаган саволларга жавоб бергандек бўлади. Биз-чи, биз “Жамият бегуноҳ қатағон қурбонларини ёд этиб, улар хотираси олдида таъзим бажо қилиб турган бир вақтда шоиранинг ўз акасини эсламагани, ҳатто номини ҳам тилга олишга чўчигани сабаблари нимада?” деган саволга жавоб излаган эдик. Зулфия кейинги сатрларида шу саволга ҳам жавоб бериб ёзади:
Сингилни “меҳрдан бино”, дейдилар,
Кўз ёшга етдими меҳримнинг кучи?
Гуноҳсиз жонимнинг қотилларига
Ўқ қилиб отдимми нафратим, ўчим?
Маълумотларга кўра, “Қизил Ўзбекистон” газетасининг 1937 йилги сонларидан бирида чоп этилган туҳматномалардан бири “Исроилов раҳбарлигидаги буржуа миллатчилари” деб номланган. Бу туҳматномадан маълум бўлишича, Қўшкўпир туман партия комитети котибининг ўринбосари Исроилова фамилияли аёл шўро тузумига қарши унсурлар билан алоқада бўлганликда айбланиб, партиядан ўчирилган экан (Маълумки, НКВД ходимлари партиядан ўчирилган кишини 1937 йилда оёғини ерга теккизмасдан, тўппа-тўғри қамоққа олиб бориб ташлайверишган).
Масаланинг моҳиятини ўрганган Н.Исроилов шу бечора аёлни партияда қолдириб, Манғит шаҳридаги масъул бир лавозимга тайинлаган экан. “Комсомолец Узбекистана” газетасининг 1988 йил 28 ноябрдаги сонида “Мени қандай қатағон қилишган?” сарлавҳали мақола босилган. Мақола муаллифи Иван Асриевнинг Н.Исроилов билан бирга ишлаганидан хабар топган И.Усмонов дарҳол уни қидириб топиб, ундан шоиранинг акаси ҳақида маълумот сўрайди.
“У, –деган И.Асриев, – гўзал рафиқаси ва тўрт-беш ёшлардаги қизчаси билан келган эди. Биз улар билан ён қўшни бўлиб турардик. Ниҳоятда одамохун ва дилкаш киши эди”. Агар И.Асриевнинг хотираларини 1934-1935 йилларга оид деб ҳисобласак, Н.Исроиловнинг қизчаси тахминан 1930 йилда туғилган, отаси Нормат ака эса 1928-1929 йилларда Москвада ўқиган кезларида ўша ердаги рус миллатига мансуб қизга уйланган бўлиб чиқади.
Нормат Исроилов нафақат Хоразм округ партия ташкилотининг раҳбари, Ўзбекистон компартияси Марказий комитетининг биринчи котиби Акмал Икромовнинг маслакдоши, балки у билан қўшни маҳаллада яшаган, унинг ишончли кишиларидан бири ҳам эди. Буни НКВД ходимлари жуда яхши билишган.
Шу боисдан СССР НКВД томонидан Сталинга тасдиқлаш учун такдим қилинган маҳкумлар рўйхатида Н.Исроилов ҳам бўлган. 1937 йилнинг июнь ойида ВКП(б) МК вакили Андреев раҳбарлигида ўтган Ўзбекистон компартияси МКнинг пленумида Акмал Икромов партиядан ўчирилган. Пленум тугагач, аросатда қолган Исроилов Тошкентда тўхтамай, тўппа-тўғри Урганчга учмоқчи бўлади.
Аммо Марказкомдаги масъул ходимлардан бири унга Қримга бориб хордиқ олиши учун йўлланма ҳам, самолёт чиптаси ҳам олинганини айтади. Н.Исроилов Ўқчидаги ота-онасининг ҳовлисига бориб, улар билан шоша-пиша хайрлашди-да, аэропортга чиқиб, Қримга жўнайди.
Қизиқ, у самолётда уча туриб нималарни ўйлади экан? Балки, Акмал Икромовнинг партиядан ўчирилгани сабаблари, эндиги такдири, жондан азиз қизалоғи, оиласини кутаётган нохуш кунларни ўйлагандир. Афсуски, самолётдан тушганида уни округ партия комитетининг биринчи котиби эмас, номаълум шахслар кутиб олиб, қўлига кишан соладилар.
Минг афсуски, шу куни унинг пешонасига “халқ душмани” тамғаси босилади. Кўп ўтмай, эса унинг “Ташсельмаш” заводида ишлаётган икки акаси партиядан ўчирилиб, ишдан ҳайдалади. Шундан кейин қўни-қўшнилар Исроиловлар хонадонини четлаб ўтадиган бўлишади.
... Орадан қанча сувлар оқиб ўтади. Зулфия ўзбек халқининг севимли шоирасига айланади. Мамлакатда етакчи ўзбек хотин-қизлари журналига бош муҳаррир, Ўзбекистон Олий Совети депутати, турли-туман орден ва мукофотлар соҳибаси, тинчлик учун қураш, Осиё ва Африка мамлакатлари ёзувчиларининг ҳамкорлик уюшмалари қатнашчиси сифатида юксак поғоналарга кўтарилади.
Шундай кунларнинг бирида унинг қабулига озғингина бир йигит кириб, журналист ва ёзувчи Саид Ризо Ализоданинг набираси экани, Зулфия ҳурмат қилган озар аёлларидан бири Азизахонимдан хат олиб келганини айтади. Улар узоқ суҳбатлашишади. 1983 йили бўлиб ўтган бу суҳбатда Фарҳод Ализода Владимир магистралидаги қамоқда вафот этиб, қамоқхона ёнидаги қабристонга кўмилган бобосининг қабрини излаб, топиб, она юртига олиб келиб кўмганини айтади.
Бундан кўзига ёш олган шоира: “Биласизми, Фарҳоджон, ҳамма гап шундаки, 1937 йилда қатағон бўлган ҳамма олимлар ҳақида то 1960 йилларгача матбуотда бирор нарса ёзилмасди. Акам Нормат Исроилов ҳам ўша йилларда Хоразмда раҳбар лавозимларда ишлаган эди. Уни ишдан бўшатиб, қамаб, кейин тергов қилиб, олий жазога ҳукм қилганлар. Рафиқаси рус эди, икки нафар фарзанди ҳам бор эди. Ҳозиргача улар қаерда эканлигидан хабаримиз йўқ. Сиз ҳатто бобонгизнинг қабрларини ҳам излаб топибсиз, яшанг!” деган экан...
Ўтган асрнинг 80-йилларида бир гуруҳ журналистлар КГБнинг темир сандиқларида димиқиб ётган ҳужжатлар билан таниша бошлаганларида истеъдодли журналист Ислом Усмонов Нормат Исроиловнинг “жиноий иши” билан танишади. Кўп ўтмай, Ислом Усмоновнинг ёшлар газетасида, кейин “Қатағон қурбонлари” (1992) китобида “Туҳмат” сарлавҳали каттагина мақоласи эълон қилинади.
Унинг ёзганларидан иқтибос келтирамиз: “Сўнг шошилиб, унга тааллуқли бошқа маълумотларга кўз югуртираман: 1904 йилда Тошкентда туғилган, касби - косиб, рўзнома тарқатувчи, дўконда хизматчи, ноҳия комсомол кўмитасида бўлим мудири бўлган. Москвадаги Шарқ меҳнаткашларининг коммунистик дорилфунуни талабаси, ВКП(б) сафига пойтахтнинг Красная Пресня ноҳия партия қўмитасида ўтган, Андижон вилоят партия қўмитасининг йўриқчиси. Ўзбекистон КП Марказий Қўмитасининг бўлим мудири, Хоразм вилояти партия қўмитасининг саркотиби...”
Ислом Усмонов келтирган бу маълумотлар Нормат Исроиловнинг ўша пайтда Ўзбекистон компартияси Марказий Комитети ҳузуридаги Партия тарихи институти деб аталган муассаса архивидаги шахсий “дело”сидан олинганди.
Орадан бир неча йил ўтгач, мен ҳам ҳозирда Ўзбекистон Президенти Девони архиви деб аталаётган ҳужжатхонадаги Н.Исроиловнинг шахсий “дело”си билан танишдим. Бу “дело”да Н.Исроиловнинг ҳаёти ва ижтимоий фаолиятига ойдинлик киритадиган иккита ҳужжат бўлиб, улардан бири “Кадрларни ҳисобга олиш шахсий варақаси” ва иккинчиси “Тавсифнома” эди.
“Шахсий варақа”да Н.Исроиловнинг ота-онаси ҳунармандлар табақасидан экани, 7 октябрь тўнтаришигача ва ундан кейин ҳам дегрез бўлгани, ижтимоий келиб чиқиши – хизматчи, партияга 1926 йилда аъзо бўлгани, 1913-1917 йилларда эски мактабда, 1925-1929 йилларда эса Шарқ халқларининг коммунистик университетида таҳсил олгани, маълумотининг эса қуйи (!) эканлиги қайд этилган.
Мен “шахсий варақа”даги ушбу сўнгги маълумотни ўқиб, ғоят ажабландим.
Наҳотки, Москвадаги коммунистик университетда 4 йил ўқиб, уни тугатган одам қуйи маълумотли киши ҳисобланса?!
Наҳотки, шу университетда талабаларга берилган сиёсий билим ҳам Н.Исроиловнинг эски мактабда олган билимини бир оз бўлса-да, тўлдирмаган, бойитмаган бўлса?!
Ҳужжатда қайд этилишича, Н.Исроилов меҳнат фаолиятини 1916 йилда Тошкентдаги хусусий ҳунармандчилик устахонасида дегрез шогирди сифатида бошлаган. 1919-1921 йилларда қайсидир нашриётда газета тарқатувчи ва аллақандай “Ко-фу-се” корхонасида папирос қоғозига тамаки ўровчи, 1921-1923 йилларда “Ҳаёт” артелида дегрез шогирди, 1923-1924 йилларда “Узбекторг” магазинида приказчик, 1924-1925 йилларда туман комсомол комитетида маданий-оқартув ва болалар бюросида мудир бўлиб хизмат қилган.
Нормат Исроилов таржимаи ҳолининг худди шу томони раҳбар ташкилотларга маъқул бўлгани учун ҳам у Москвага ўқишга юборилган. 1929 йили Москвадаги нуфузли институтлардан бирини битирган Н.Исроилов ватанига қайтгач, УзКП(б)нинг Андижон округ бўлимига йўриқчи, Жалолқудуқ КП(б) туман бўлимига масъул котиб этиб юборилади. 1931 йили Тошкентга чақирилиб, ЎзКП(б) МК оммавий тарғибот бўлимига мудир этиб тасдиқланади. 1934 йили эса Хоразмга ЎзКП(б) округ комитетининг биринчи котиби этиб юборилади.
“Шахсий варақа” 1937 йил 2 июлда тўлдирилган бўлиб, ундан Н.Исроиловнинг Янги Урганчдаги округ комитети биносида рафиқаси билан яшаганлиги маълум бўлади. И.Усмонов Нормат Исроилов тақдири билан қизиқиб юрган кезларида каламкаш дўстларидан “қуйи маълумотли” маҳбуснинг шоира Зулфияга ака бўлганлигини эшитиб, унинг уйига боради.
Зулфия ҳар доимдагидек, журналистни очиқ чеҳра билан қарши олади. ‘Гап мавзуи Нормат ака хусусида бориши биланоқ, бизни жуда самимий, ўзбекона очиқюзлик билан кутиб олган Зулфия опа алланечук маҳзун бўлиб қолганди. Сезиб турибман, ўтмишдаги ғам-алам онлари унинг юрагини ҳамон тарк этмаган. Бир умр тарк этмаса ҳам керак”, –деб эслаган Ислом Усмонов ўша учрашувни.
“Биласизми, акамни биз жуда кам кўрардик, –деганди шоира қўлидаги ҳужжатлар нусхасига қайта-қайта қараб. – Унинг бемалол юргани, биров билан бамайлихотир чой ичиб, суҳбатлашганини ҳечам эслай олмайман. Гоҳ Москва, гоҳ Андижон дейсизми, хуллас, уни партия қаерга йўллаган бўлса, ўша ерда бўларди. Хоразмда ишлаган кезлари кечагидек ёдимда. У ҳар галгидек тиним нималигини билмасди.
Бутун вужуди билан ишга киришганди. Чарчашни унутганди. Шундай беҳаловат бир шароитда ягона фарзандидан ҳам айрилди. У эса бутун дард-аламини меҳнатдан олди... Ҳамон афсусдаманки, бизнинг Ҳамид Олимжон билан бўлган никоҳ тўйимизда қатнаша олмаганлар...”
Шоиранинг журналист билан суҳбатда айтган “Шундай беҳаловат бир шароитда ягона фарзандидан ҳам айрилди”, деган армонли сўзлари каминани ўйлантириб қўяди.
Нормат ака қачон уйланган?
Қачон фарзанд кўрган?
Қандай беҳавловат бир шароитда ягона фарзандидан айрилган?
Москвадалик пайтидами, Жалолқудуқ, Андижон ёки Урганчдами?.. Афсуски, бугун бу саволларга жавоб бера оладиган бирор одам йўқ. И.Усмонов чин журналистларга хос ғайрат ва шижоат билан Н.Исроиловни кўрган ва билган кишиларни ахтариб, улардан бир нечтасини топишга ҳам муваффақ бўлган. Аммо ола-ғовур даврларни бошидан кечириб, ҳадик туйғусидан қутула олмаган замондошлардан манглайига “халқ душмани” тамғаси босилган жабрдийдалар тўғрисида тайинли маълумотни олиш амримаҳол эди.
Шунга қарамай, И.Усмонов меҳнат фахрийси Ориф Афзаловдан Н.Исроилов билан бирга Тошкентда “Бинокор” ёшлар ташкилотини тузганлари, бу ташкилотнинг ташаббуси билан киностудия биноси учун жой танлаганлари ва қурилиш ишларида жонбозлик кўрсатганлари, шунингдек, бу ишда Нормат аканинг Аҳмад деган укаси ҳам қатнашгани, уларнинг паранжини ташлаш кампаниясида четда турмагани, Москвага, ўқишга укаси Аҳмад билан жўнаб кетганлари ҳақидаги маълумотларни олган.
Зулфия “Ҳаёт варақларим” (1978) номли таржимаи ҳолида акалари тўғрисида фақат қуйидаги сўзларнигина ёзган, холос: “...Тўрт акам бор эди. Бири биридан кўркам, кучли, мард йигитчалар...
Онам ҳаммамизнинг кўнглимизни олишга уринардилар...” Зулфиянинг акалари, шу жумладан, қатағон гулханида ёниб кул бўлган Нормат акаси тўғрисида ёзган сўзлари шу икки-уч сатрдангина иборат. Нега у акаларидан бирортасининг ҳам номини тилга олмаган? Нега “мард йигитчалар” деган сўзлардан кейин тўхтаб қолиб, уч нуқта қўйиш билан вазиятдан чиқмоқчи бўлган?
Шоира шу йилларда “Саодат” журнали бош муҳаррири, Ўзбекистон Олий Совети депутати, Ўзбекистон КП МК аъзоси бўлганлиги учун ундан “тишини тишига қўйиб юриш” талаб этилганмикин?
Ёки кўнгли тубидаги ғам ва алам чўғлари дафъатан гуркираб, бутун вужудини ёндириб юборганмикин, шу сўзларни ёзаётганида?..
Нима бўлса ҳам, Зулфия 80-йиллар арафасида ёзилган “Ҳаёт варақларим” деган таржимаи ҳолида ўзи ва оиласи ҳақидаги бор ҳақиқатни айтиш имконига эга бўлмаган. Шўро давлати сепган ҳадик уруғлари унинг қалбида ҳам униб-ўсиб гуллаб ётган бўлса ажаб эмас, ўшанда!..
Зулфия фақат 1991 йилда Ўзбекистон мустақил давлат деб эълон қилинганидан кейингина ўзи билан ўтмиш ўртасида турган қора пардани олиб ташлади. Содда, самимий, заҳматкаш, жабрдийда акаларини эслади. Нормат акасининг 1938 йил 8 октябрда Тошкентдаги қатлгоҳлардан бирида ўқ еб йиқилганини кўз олдига келтиради.
“Қатағон қурбонлари хотираси” музейи ташкил этилаётган кунларда музей экспозициясидан ўрин олиши учун қизи Ҳулкар Олимжонова орқали Нормат акасининг фотосуратини юборади. Хуллас, Зулфия ўтган “бахтли-саодатли йиллар”да чил-чил синган ҳаёти лавҳаларини хотира кўзгусида тиклай бошлайди.
Шу мураккаб руҳий жараённинг натижаси сифатида унинг “Хотирам синиқлари” трагик руҳ билан йўғрилган лирик достони дунёга келади. Шоира бу асарида томоғида тош бўлиб турган ярани шеърият наштари билан очиб ташлайди.
...Онам қўлларида муштдай тугунчак,
Тош шаҳарни кезар авахта излаб.
Авахта нечадир, зор она неча,
Нечалар яшарди замонни “сиз”лаб...
Зулфия қалбидаги хотира синиқларини бирма-бир назардан ўтказар экан, уларнинг бирида жабрдийда акасининг темир панжара ортидаги сўниқ чеҳрасини кўргандек бўлади. Ва “дод” деб юборади:
Ака, кўзингизда оташ бор эди,
Ака, жонингизда қуёш бор эди.
Султонлик лойиқ келбат, лаёқат,
Сардорники янглиғ бардош бор эди.
...Акам, жоним акам, жондошим акам,
Олтмиш йил изимга қайтиб йиғлайин..
Бўгзимда тош бўлган йўқловларимни
“Оҳ”ларим эритар - айтиб йиғлайин.
Шоира бу ўтли сатрлардан сўнг бизни қийнаган саволларга жавоб бергандек бўлади. Биз-чи, биз “Жамият бегуноҳ қатағон қурбонларини ёд этиб, улар хотираси олдида таъзим бажо қилиб турган бир вақтда шоиранинг ўз акасини эсламагани, ҳатто номини ҳам тилга олишга чўчигани сабаблари нимада?” деган саволга жавоб излаган эдик. Зулфия кейинги сатрларида шу саволга ҳам жавоб бериб ёзади:
Сингилни “меҳрдан бино”, дейдилар,
Кўз ёшга етдими меҳримнинг кучи?
Гуноҳсиз жонимнинг қотилларига
Ўқ қилиб отдимми нафратим, ўчим?
Маълумотларга кўра, “Қизил Ўзбекистон” газетасининг 1937 йилги сонларидан бирида чоп этилган туҳматномалардан бири “Исроилов раҳбарлигидаги буржуа миллатчилари” деб номланган. Бу туҳматномадан маълум бўлишича, Қўшкўпир туман партия комитети котибининг ўринбосари Исроилова фамилияли аёл шўро тузумига қарши унсурлар билан алоқада бўлганликда айбланиб, партиядан ўчирилган экан (Маълумки, НКВД ходимлари партиядан ўчирилган кишини 1937 йилда оёғини ерга теккизмасдан, тўппа-тўғри қамоққа олиб бориб ташлайверишган).
Масаланинг моҳиятини ўрганган Н.Исроилов шу бечора аёлни партияда қолдириб, Манғит шаҳридаги масъул бир лавозимга тайинлаган экан. “Комсомолец Узбекистана” газетасининг 1988 йил 28 ноябрдаги сонида “Мени қандай қатағон қилишган?” сарлавҳали мақола босилган. Мақола муаллифи Иван Асриевнинг Н.Исроилов билан бирга ишлаганидан хабар топган И.Усмонов дарҳол уни қидириб топиб, ундан шоиранинг акаси ҳақида маълумот сўрайди.
“У, –деган И.Асриев, – гўзал рафиқаси ва тўрт-беш ёшлардаги қизчаси билан келган эди. Биз улар билан ён қўшни бўлиб турардик. Ниҳоятда одамохун ва дилкаш киши эди”. Агар И.Асриевнинг хотираларини 1934-1935 йилларга оид деб ҳисобласак, Н.Исроиловнинг қизчаси тахминан 1930 йилда туғилган, отаси Нормат ака эса 1928-1929 йилларда Москвада ўқиган кезларида ўша ердаги рус миллатига мансуб қизга уйланган бўлиб чиқади.
Нормат Исроилов нафақат Хоразм округ партия ташкилотининг раҳбари, Ўзбекистон компартияси Марказий комитетининг биринчи котиби Акмал Икромовнинг маслакдоши, балки у билан қўшни маҳаллада яшаган, унинг ишончли кишиларидан бири ҳам эди. Буни НКВД ходимлари жуда яхши билишган.
Шу боисдан СССР НКВД томонидан Сталинга тасдиқлаш учун такдим қилинган маҳкумлар рўйхатида Н.Исроилов ҳам бўлган. 1937 йилнинг июнь ойида ВКП(б) МК вакили Андреев раҳбарлигида ўтган Ўзбекистон компартияси МКнинг пленумида Акмал Икромов партиядан ўчирилган. Пленум тугагач, аросатда қолган Исроилов Тошкентда тўхтамай, тўппа-тўғри Урганчга учмоқчи бўлади.
Аммо Марказкомдаги масъул ходимлардан бири унга Қримга бориб хордиқ олиши учун йўлланма ҳам, самолёт чиптаси ҳам олинганини айтади. Н.Исроилов Ўқчидаги ота-онасининг ҳовлисига бориб, улар билан шоша-пиша хайрлашди-да, аэропортга чиқиб, Қримга жўнайди.
Қизиқ, у самолётда уча туриб нималарни ўйлади экан? Балки, Акмал Икромовнинг партиядан ўчирилгани сабаблари, эндиги такдири, жондан азиз қизалоғи, оиласини кутаётган нохуш кунларни ўйлагандир. Афсуски, самолётдан тушганида уни округ партия комитетининг биринчи котиби эмас, номаълум шахслар кутиб олиб, қўлига кишан соладилар.
Минг афсуски, шу куни унинг пешонасига “халқ душмани” тамғаси босилади. Кўп ўтмай, эса унинг “Ташсельмаш” заводида ишлаётган икки акаси партиядан ўчирилиб, ишдан ҳайдалади. Шундан кейин қўни-қўшнилар Исроиловлар хонадонини четлаб ўтадиган бўлишади.
... Орадан қанча сувлар оқиб ўтади. Зулфия ўзбек халқининг севимли шоирасига айланади. Мамлакатда етакчи ўзбек хотин-қизлари журналига бош муҳаррир, Ўзбекистон Олий Совети депутати, турли-туман орден ва мукофотлар соҳибаси, тинчлик учун қураш, Осиё ва Африка мамлакатлари ёзувчиларининг ҳамкорлик уюшмалари қатнашчиси сифатида юксак поғоналарга кўтарилади.
Шундай кунларнинг бирида унинг қабулига озғингина бир йигит кириб, журналист ва ёзувчи Саид Ризо Ализоданинг набираси экани, Зулфия ҳурмат қилган озар аёлларидан бири Азизахонимдан хат олиб келганини айтади. Улар узоқ суҳбатлашишади. 1983 йили бўлиб ўтган бу суҳбатда Фарҳод Ализода Владимир магистралидаги қамоқда вафот этиб, қамоқхона ёнидаги қабристонга кўмилган бобосининг қабрини излаб, топиб, она юртига олиб келиб кўмганини айтади.
Бундан кўзига ёш олган шоира: “Биласизми, Фарҳоджон, ҳамма гап шундаки, 1937 йилда қатағон бўлган ҳамма олимлар ҳақида то 1960 йилларгача матбуотда бирор нарса ёзилмасди. Акам Нормат Исроилов ҳам ўша йилларда Хоразмда раҳбар лавозимларда ишлаган эди. Уни ишдан бўшатиб, қамаб, кейин тергов қилиб, олий жазога ҳукм қилганлар. Рафиқаси рус эди, икки нафар фарзанди ҳам бор эди. Ҳозиргача улар қаерда эканлигидан хабаримиз йўқ. Сиз ҳатто бобонгизнинг қабрларини ҳам излаб топибсиз, яшанг!” деган экан...
