Инсон ўз-ўзини ифода этиш ва ўзига хосликка қайтиб, унутилаётган қадриятлар остонасига бош қўяётган бир пайтда квадроберлар феномени – ҳайвонларга тақлид қилувчиларнинг, яъни маданий анъана ва инсон табиатига қарши чиқаётган контрмаданият эгаларининг пайдо бўлаётганига ишониш қийин...
Аммо бу шу кунларда аччиқ ҳақиқатга айланди. Тўғри, бир қарашда, ҳайвонларга тақлид қилиш оддий бир ўйиндек кўриниши мумкин, аммо бу “тренд”ни чуқурроқ таҳлил қилсак, бу айрим ёшларнинг ички инқирози эканини англаб етамиз.
Биламизки, ёш авлод вакиллари жамият босими остида кўпинча турли стандартларга мос келиши кераклигини ҳис қилиб, яшайдилар. Бундай шароитда эса улар аксарият ҳолларда ўзига хослик ва бошқалардан ўзларини ажратиш йўлларини қидира бошлайдилар. Аммо, бу ҳаракат инсонийлик моҳиятидан воз кечишга айлансачи?
Унда нима бўлади?
Шу маънода квадроберлар айрим экспертлар таъкидлаётганидек, шунчаки қизиқиш ёки ўйин эмас. Бу анъанавий ва ахлоқий қадриятлар ўз таъсирини йўқота бошлаганининг аниқ белгисидир.
Бундай субмаданиятларга қизиқиб қолган болалар эса кимларгадир тақлид қилади ёки кўчирма ҳаётга одатланадилар.
Улар шу тариқа миллат ва жамият аъзоси сифатида урф-одат, анъана ва кўникмалардан, яъни қадриятлардан узоқлашадилар. Шубҳа йўқки, ўзини ҳайвонга қиёслаётган ҳар қандай одам нафақат маданий меъёрларни, балки шахс сифатида ўзлигини ҳам йўқотади.
Қайд этиш жоизки, миллат маданияти бу музейларги қадимий ёдгорликлар эмас, у жонли тузилма, авлоддан-авлодга ўтадиган анъана, қадриятлар ва урф-одатлар мажмуаси ҳамдир. Шу маънода киши ҳайвонларга тақлид қила бошладими, у нафақат маданий анъаналарни, балки ўз халқининг ўзига хос вакили сифатидаги маънавий моҳиятини ҳам йўқотади. Маданий шахсиятнинг йўқолиши эса миллат келажагига жиддий хавф туғдирадиган омилдир.
Айни пайтда миллий маданият хулқ-атворимиздан тортиб, дунёдаги ўрнимизни белгилайдиган пойдевор ҳамдир. У ота-боболаримиздан бизгача етиб келган меросгина эмас, балки кундалик ҳаракатларимизда, ўзаро алоқаларимиз ва ўзимизни ифода этишимизда ҳам намоён бўладиган жиҳатлардир.
Дунёнинг кўплаб мамлакатлари қатори Тошкентда ҳам кўзга ташланаётган квадроберлар тақлидини ижтимоий нормалар ва реалликлардан қочиш деб ҳам баҳолаш мумкин. Биламизки, ҳайвонлар оламида қоидаларга амал қилиш ва кимларгадир бўйсуниш шарт эмас ва бундай ақида катталар талабидан қочишга уринадиган, ўйинқароқ болалар учун жозибадор кўриниши мумкин. Аммо бунда жуда катта хавф ётади: зеро бу қизиқишлар ахлоқ ва инстинктлар ўртасидаги чегараларни йўққа чиқаради.
Онгли ҳаёт — бу, инсоннинг ташқи таъсирларга қарамасдан ўз моҳиятини сақлаб қолиш қобилиятидир. Жамият ўзининг маданий устунлари қулаётганида ёшларни ўз илдизларига қайтариш ва уларга қадриятлар аҳамиятини эслатиши жуда муҳим.
Ҳайвонларга тақлид қилиш тенгдошлар орасида ўзига эътибор қаратишнинг энг осон йўли дея қабул қилиниши ҳам мумкин. Айниқса, ўсмирлар муҳитида тан олинишга интилиш жуда кучли. Квадроберлар каби субмаданиятлар эса ёшларга ўзини кўрсатиш ёки интеллектуал саъй-ҳаракатларсиз ҳам тан олиниш йўлини таклиф қилади.
Маълумки, ўсмирлар психикаси трендлар ва оммавий ҳодисаларга жуда таъсирчан бўлади. Замонавий ОАВлар ва Интернет бундай субмаданиятларнинг тарқалишини тезлаштиради ва уларни ёшлар учун янада жозибадор қилади. Қайд этиш жоизки, болалар жуда осонлик билан бундай таъсирларга тушиб қоладилар, чунки улар доимо маълум бир гуруҳнинг ажралмас қисми бўлишга интилишади. Маданий ва ахлоқий устунларга зид бўлса ҳам бошқалардан фарқланишга ҳаракат қиладилар.
Ушбу ҳолатда яна бир жиддий муаммо борки, бу шахсий чегараларни йўқотиш ва ўзининг ким эканини англаш масаласидир. Агар бола ҳайвонларга мунтазам тақлид қилса, у ўзини инсон табиатига алоқаси бўлмаган образ билан тенглаштира бошлайди. Бу эса унинг келажакда жамиятга мослашишини қийинлаштиради, чунки у ўз ролини тушуниш ва жамиятда ўз ўрнини топишда жуда қийналади.
Бир сўз билан айтганда, квадроберлар субмаданиятига бўлган қизиқиш келажакда шахс ва жамият учун жиддий оқибатларни келтириб чиқариши мумкин. Бунда энг аввало, бола ахлоқий нормаларни тушуниш ва ҳурмат қилиш ўрнига, инстинктлар дунёсига шўнғиб кетади. Бундай муҳитда нима мақбул ва нима аксинча экани тўғрисида аниқ чегара йўқлиги учун ҳам бола ахлоқ ва инстинктлар орасидаги фарқни йўқота бошлайди.
Иккинчидан квадроберлар ижтимоийлашув ва ўз-ўзини ривожлантириш жараёнларини рад этадилар, бу эса инсоннинг жамиятнинг онгли ва масъулиятли аъзоси сифатида ўсишига тўсқинлик қилади. Уларнинг хатти-ҳаракатлари ибтидоий инстинктларга йўналтирилган бўлиб, бу танқидий фикрлаш, эмпатия ва масъулиятни ривожлантиришга халақит беради. Бундай тенденциялар жамиятдаги ижтимоий муносабатларга ҳам таъсир ўтказиб, ёшларнинг жамиятга мослашувини қийинлаштириши мумкин.
Яна бир фикр: бундай субмаданиятлар билан қизиқиш авлодлар ўртасидаги муносабатларнинг бузилишига ҳам олиб келади. Оилавий ва маданий қадриятларга катта аҳамият берувчи катта авлод вакиллари ушбу қизиқишларда жамият асосларига таҳдидни кўрадилар, бу эса низолар ва ижтимоий зўриқишларга йўл очади.
Энг ёмони, квадроберлар субмаданиятига қизиққан болада таълим ва ўз-ўзини ривожлантиришга бўлган қизиқиш сўнади. Натижада у ўз эътиборини примитив инстинктлар ва фантазияларга йўналтиради, бола касбий ўсишга ҳам бефарқ бўлиб улғаяди. Бу эса унинг келажакка бўлган қарашларини ўзгартиради, жисмоний имкониятларини чеклаб, уни тўғри тушунишларига салбий таъсир қилади.
Аммо бу шу кунларда аччиқ ҳақиқатга айланди. Тўғри, бир қарашда, ҳайвонларга тақлид қилиш оддий бир ўйиндек кўриниши мумкин, аммо бу “тренд”ни чуқурроқ таҳлил қилсак, бу айрим ёшларнинг ички инқирози эканини англаб етамиз.
Биламизки, ёш авлод вакиллари жамият босими остида кўпинча турли стандартларга мос келиши кераклигини ҳис қилиб, яшайдилар. Бундай шароитда эса улар аксарият ҳолларда ўзига хослик ва бошқалардан ўзларини ажратиш йўлларини қидира бошлайдилар. Аммо, бу ҳаракат инсонийлик моҳиятидан воз кечишга айлансачи?
Унда нима бўлади?
Шу маънода квадроберлар айрим экспертлар таъкидлаётганидек, шунчаки қизиқиш ёки ўйин эмас. Бу анъанавий ва ахлоқий қадриятлар ўз таъсирини йўқота бошлаганининг аниқ белгисидир.
Бундай субмаданиятларга қизиқиб қолган болалар эса кимларгадир тақлид қилади ёки кўчирма ҳаётга одатланадилар.
Улар шу тариқа миллат ва жамият аъзоси сифатида урф-одат, анъана ва кўникмалардан, яъни қадриятлардан узоқлашадилар. Шубҳа йўқки, ўзини ҳайвонга қиёслаётган ҳар қандай одам нафақат маданий меъёрларни, балки шахс сифатида ўзлигини ҳам йўқотади.
Қайд этиш жоизки, миллат маданияти бу музейларги қадимий ёдгорликлар эмас, у жонли тузилма, авлоддан-авлодга ўтадиган анъана, қадриятлар ва урф-одатлар мажмуаси ҳамдир. Шу маънода киши ҳайвонларга тақлид қила бошладими, у нафақат маданий анъаналарни, балки ўз халқининг ўзига хос вакили сифатидаги маънавий моҳиятини ҳам йўқотади. Маданий шахсиятнинг йўқолиши эса миллат келажагига жиддий хавф туғдирадиган омилдир.
Айни пайтда миллий маданият хулқ-атворимиздан тортиб, дунёдаги ўрнимизни белгилайдиган пойдевор ҳамдир. У ота-боболаримиздан бизгача етиб келган меросгина эмас, балки кундалик ҳаракатларимизда, ўзаро алоқаларимиз ва ўзимизни ифода этишимизда ҳам намоён бўладиган жиҳатлардир.
Дунёнинг кўплаб мамлакатлари қатори Тошкентда ҳам кўзга ташланаётган квадроберлар тақлидини ижтимоий нормалар ва реалликлардан қочиш деб ҳам баҳолаш мумкин. Биламизки, ҳайвонлар оламида қоидаларга амал қилиш ва кимларгадир бўйсуниш шарт эмас ва бундай ақида катталар талабидан қочишга уринадиган, ўйинқароқ болалар учун жозибадор кўриниши мумкин. Аммо бунда жуда катта хавф ётади: зеро бу қизиқишлар ахлоқ ва инстинктлар ўртасидаги чегараларни йўққа чиқаради.
Онгли ҳаёт — бу, инсоннинг ташқи таъсирларга қарамасдан ўз моҳиятини сақлаб қолиш қобилиятидир. Жамият ўзининг маданий устунлари қулаётганида ёшларни ўз илдизларига қайтариш ва уларга қадриятлар аҳамиятини эслатиши жуда муҳим.
Ҳайвонларга тақлид қилиш тенгдошлар орасида ўзига эътибор қаратишнинг энг осон йўли дея қабул қилиниши ҳам мумкин. Айниқса, ўсмирлар муҳитида тан олинишга интилиш жуда кучли. Квадроберлар каби субмаданиятлар эса ёшларга ўзини кўрсатиш ёки интеллектуал саъй-ҳаракатларсиз ҳам тан олиниш йўлини таклиф қилади.
Маълумки, ўсмирлар психикаси трендлар ва оммавий ҳодисаларга жуда таъсирчан бўлади. Замонавий ОАВлар ва Интернет бундай субмаданиятларнинг тарқалишини тезлаштиради ва уларни ёшлар учун янада жозибадор қилади. Қайд этиш жоизки, болалар жуда осонлик билан бундай таъсирларга тушиб қоладилар, чунки улар доимо маълум бир гуруҳнинг ажралмас қисми бўлишга интилишади. Маданий ва ахлоқий устунларга зид бўлса ҳам бошқалардан фарқланишга ҳаракат қиладилар.
Ушбу ҳолатда яна бир жиддий муаммо борки, бу шахсий чегараларни йўқотиш ва ўзининг ким эканини англаш масаласидир. Агар бола ҳайвонларга мунтазам тақлид қилса, у ўзини инсон табиатига алоқаси бўлмаган образ билан тенглаштира бошлайди. Бу эса унинг келажакда жамиятга мослашишини қийинлаштиради, чунки у ўз ролини тушуниш ва жамиятда ўз ўрнини топишда жуда қийналади.
Бир сўз билан айтганда, квадроберлар субмаданиятига бўлган қизиқиш келажакда шахс ва жамият учун жиддий оқибатларни келтириб чиқариши мумкин. Бунда энг аввало, бола ахлоқий нормаларни тушуниш ва ҳурмат қилиш ўрнига, инстинктлар дунёсига шўнғиб кетади. Бундай муҳитда нима мақбул ва нима аксинча экани тўғрисида аниқ чегара йўқлиги учун ҳам бола ахлоқ ва инстинктлар орасидаги фарқни йўқота бошлайди.
Иккинчидан квадроберлар ижтимоийлашув ва ўз-ўзини ривожлантириш жараёнларини рад этадилар, бу эса инсоннинг жамиятнинг онгли ва масъулиятли аъзоси сифатида ўсишига тўсқинлик қилади. Уларнинг хатти-ҳаракатлари ибтидоий инстинктларга йўналтирилган бўлиб, бу танқидий фикрлаш, эмпатия ва масъулиятни ривожлантиришга халақит беради. Бундай тенденциялар жамиятдаги ижтимоий муносабатларга ҳам таъсир ўтказиб, ёшларнинг жамиятга мослашувини қийинлаштириши мумкин.
Яна бир фикр: бундай субмаданиятлар билан қизиқиш авлодлар ўртасидаги муносабатларнинг бузилишига ҳам олиб келади. Оилавий ва маданий қадриятларга катта аҳамият берувчи катта авлод вакиллари ушбу қизиқишларда жамият асосларига таҳдидни кўрадилар, бу эса низолар ва ижтимоий зўриқишларга йўл очади.
Энг ёмони, квадроберлар субмаданиятига қизиққан болада таълим ва ўз-ўзини ривожлантиришга бўлган қизиқиш сўнади. Натижада у ўз эътиборини примитив инстинктлар ва фантазияларга йўналтиради, бола касбий ўсишга ҳам бефарқ бўлиб улғаяди. Бу эса унинг келажакка бўлган қарашларини ўзгартиради, жисмоний имкониятларини чеклаб, уни тўғри тушунишларига салбий таъсир қилади.
