Адир бағридаги Сортўлди қишлоғида Тошмурод бобо деган алп қомат, пиру бадавлат киши яшаган. Бобо сўзини обдон ўйлаб гапирар, от миниб Чиял бозоридан харидини ўзи қилар, беш вақт намозини канда қилмасди.
Умр деганлари ҳар доим ҳам бир хил кечавермас экан. Буни Тошмурод бобо Дўсан ўғли босиб ўтган ҳаёт йўлига бир бор назар солган одам дарров ҳис қилади. Юртимиз тарихида энг аянчли давр деб саҳифаланган қатағон йилларининг аччиқ шамоли сабаб чекка қишлоқда чўпонлик қилган Тошмурод бобо ҳам олти йиллик умрини ертўлаларда ўтказди.
Бундан бир неча йиллар аввал бобо билан суҳбатлашгандим. У кишининг кўргуликлари машҳур «Граф Монте Кристо» рўмонидаги воқеаларга бироз ўхшаб кетади. Бобомнинг ўша гурунгини ўзгартирмасдан қоғозга туширишга ҳаракат қилдим.
***
– Умр Сортўлдида кечди, отам Дўсан бобо чўпон эди. Эс-эс биламан, амир қочган йилдан сўнг, анча йил ўтиб калхўз тузилди. Калхўзнинг оти «Ғайрат» эди. Отам бечора касал ётиб, охири қазо қилди. Отамнинг таёғи ерда қолмасин деб ўн тўртимдан қўй боқдим. Ўн бешимда, энам эр етдинг деб аммамнинг қизини олиб берди. Эр етгани шу бўлса керакки, хап, деб бир қонор буғдойни туянинг устига ортиб, қочиб кетган отни яёв қувлаб етардим-да. Куч -қувватим тошган эди. Энам саҳар уйғотиб ўнта моякни хом ичирарди, келиннинг олдида уялиб қолмасин, деб қўрқарди-да бояқиш!
Энди, невара, буни газетага ёзма, газет дегани кўп уйга киради, анови Хуррамбойнинг ули Ғафур муаллим газета ўқийди. Биз кампир икковимиз оқшом тилбизр кўрамиз.
Хўш, нимага кевдим, ҳа, ҳа, эсладим, авжи баҳорда қўй боқиб юрардим, туш маҳал сурувни сувга ҳайдаб келсам, уйда тўртта киши ўтирибди, бирини танидим, чақимчи Рўзи чаён. Қолғон учови бегон ёнида нагани бор. Улар мени кўришиб, анғимда таппа босишди, бировига калла қилдим, бировини силтаб отдим, аммо қочолмадим, тўртовига кучим етмади, бирови наган билан бошимга солди, қўлимни ортимга бойлаб, пиёда Чироқчига ҳайдади. Энам бечора ёнтоқзор оралаб ялангоёқ ортимдан йиғлаб чопди, хотиним из-из йиғлади. Найлай, ночор эдим, шунда хўрлигим келди:
«Эна,- дедим, буйтиб чоппа, ўлмасам қайтиб келаман, улимни ўкситманглар», деб кетдим...
***
Чироқчида темир панжарали ертўлага қамашди. У ерда менга ўхшаб ҳибс қилинганлар кўп экан. Эсимда қолгани қоратепалик сельсовет раиси Маҳматқобил ака бўлди. У кишини Нодир командирнинг думи деб қамашган экан. Ҳафта ўтиб суд қилишди, бизга «нега мулла Маҳматмуроднинг қўйини калхўзнинг қўйига қўшиб боқдинг,» деб айб қўйишди.
Судда: «Ҳой мусулмонлар, мулла душман бўлса бордир, аммо мен қўй боққанман, қўй душман бўлмайди-ку?» деб Худонинг зорини қилдим, қулоқ солишмади, беш йил беришди. Сўнг Самарқанд ҳайдашди, у ерда олачипор кийим беришди, пухталик қилиб отамдан қолган қайирма пичоқни путимнинг орасига яшириб ўтиб кетдим. Ой ўтиб, поездга босишди.
Қизил вагонда қозоқнинг даштида кетяпмиз денг, ай, биродар қозоқнинг дашти ҳам ўзимизникидай учи-қуйруғи йўқ экан. Вагоннинг тирқишидан қараб боряпман. Сортўлдига ўхшаш яккаш овуллар, қўй- қўзи, туялар... кўнглим бузилиб кўзимга ёш келди.
Бир бекатда вагонга яна одам минди. Армани ҳам, ўриси ҳам бор. Ҳамроҳларим «ўғрилар» деб шивир-шивир қилишди. Тўрт-беш дадили поезд юргач, чўнтакларни ошкора кўра бошлади, бировни урди, бировини тепди, навбат менга келди, туравердим, бир шапкалиси келиб юзимга мушт туширди, индамадим, аммо қаҳрим келди, довим келди, ўзимни босдим. Сўнг бўйи киндигимга келадигани келиб, қўлини кўзимга ниқтади, қолгани кулиб тураверди. Шунда, ё пирай, энағар «чоптириб» устимни расво қилмоқчи бўлди. Айтинг, бундан ортиқ хўрлик, озорлик бўладими?..
Бир куч келди, бир алам келди, қайирмани олиб биқинига солдим, «мама» деб йиқилди, сўнг иккинчисига солдим, кўзим қонга тўлиб кетди. Ўғрилар урра қочди, «эй, қочиб қайга борасан Тошмуроддан,» деб бировини бошини вагон эшигига урдим.
Шунда биров келди, йўқ, ўрисмас, соқолли, кўзлари чақнаб турарди, «жигит, тўхта» деди. Ўзимни босдим. Келиб қўлимни ушлади, пичоқдаги қонни этагига артди. Ўғрилардан бири жон берди. Ҳаял ўтмай поезд тўхтади. Соқчилар келиб мени ва бояги йигитларни олиб кетди. Ўғрини ўлдирганим учун яна беш йил беришди. Бояги йигит ҳам менга шерик бўлиб кетди. Оти Шомил чечен экан. Ўриснинг тилини ўрисдан яхши билади, аммо ғирт мусулмон, беш вақт намозни канда қилмайди, мард ва чапани!
***
Шундай қилиб қозоқнинг Жезқозғонида, ўзимизнинг Зирабулоқда беш йил умр қамоқда кечди. Эй, невара, қамоқдаги кўргиликларни мен айтмай, сен эшитма! Лекин одам боласининг бардоши истаса товдай бўлар экан. Фақат умидсиз бўлмасанг, бас! Шуйтиб қамоқда ётавердик, уйдан на хат, на хабар бор. Шу орада машъум уруш бошланиб кетди. Аҳволимиз баттар ёмонлашди. Назоратчилар итни кунини бошимизга солишар, кўпинча берадиган ёвғон билан парча нонни ҳам «кузир»лар олиб кетишарди. Шомил билан мен ҳаққимизни бировга берадиганлардан эмасдик.
Шу десанг бешинчи йил Каттақўрғон «зона»сида ётибмиз, тиканли сим, сўғин девор, қопоғон итлар, автомат тутган соқчилар. Қани, чумчуқ бўлсанг-у пир этиб бу жаҳаннамдан учиб кетсанг!
Кеч бўлиши билан бетон камерага тиқишади. Кундузи ҳарна яхши, оғир бўлса-да ишга овунасан, аммо кечалар жон ўлгур қийналади. Ёруғ оламда яшаётганингга пушаймон бўлиб кетасан. Ҳамхонам Шомил эса «Қуръон» тиловат қилиб, тангридан сабр тилайди.
Бир кун камерамиздаги бетонни тепсам тўқиллади. Демак ер яқин, бетон қалин қуйилмаган. Шомилга қарадим, у ҳам тушунди. Пичоқнинг дастаси билан ўра қазий бошладим. Тонг отганда кичкина ёриқ ҳосил қилдик. Эртасига китобнинг бетича келадиган жойни ўпириб олдик. Тупроқни юмронқозиқдай ўранинг ичига жойладик, эҳтиёт ишладик, писиб ишладик.
Бир ой деганда қирқ қадам ер ости йўлаги тахт бўлди. Энди қочишга ҳозирлик кўра бошладик. Кийим-бош билан сиғмасдик. Ярим-яланғоч бўлиб тунда Шомилнинг изидан мен ҳам «ё Худо» деб ўрага тушдим. Отамнинг пичоғини оғзимда тишлаб олдим. Шуйтиб қочдик қамоқдан, ўзимизни дарахтзорга урдик. Ой ёруғ эди. Тиқ этган товушга қулоқ соламиз. Шаҳар чеккасидаги уй ёнига бордик. Уйнинг ёнбошидаги торда кийим-бошлар ювилиб, осилган экан. Шомил бир зумда ҳаммасини кўтариб келди. Шошилиб кийиндик.
Эй, Шомилнинг зўрлигига тан бердим. Бир ошнасиникига олиб борди. Ошнаси уйқуда экан, эшикни очиб, иккаласи қучоқлашиб кўришди, мен билан ҳам қучоқлашди. Уйга кирдик. Чироқ ёруғида ўтирибмиз. Шунда икки чечен менга қараб кулишди. Мен: «Нега куласан?» дедим. Кейин билсам ўшанда шошилганимдан ўрис аялнинг жўпкасини шолвор қилиб кийиб олган эканман...
***
Тонг отиб келарди. Шомилнинг ошнаси Муҳаммад полтарка мошин ҳайдар экан. Ишга кетди. Кечқурун келиб, ҳамма жойда аскарлар изғиб юрганини айтди. Нима қилиш кераклигини маслаҳат қилдик. Ярим кеча иккови мени оқ латтага ўрашиб машина устига ётқизишди. Шомил дўхтур кийим кийди. Йўлга тушдик. «Эй, қодир Худо», деб боряпман ичимда. Уч-тўрт жойда тўхтатишди.
Хайриятки, ўтиб кетдик. Тонг отай-отай деганида Жомнинг чўлида тўхтадик. Кўзларимда ёш билан йиғлайман, бормисан ўзимнинг ота элим, эна элим!
Ошналар билан хайрлашдим. Айниқса, Шомилдай дўст билан хайрлашиш, ундан айрилиш оғир эди. У бўлмаганида ўлигим қайларда қолиб кетарди, невара. Отамдан қолган пичоқни «ол» деб узатдим. Қайтариб қўлимга берди, «ўғлингга асра» деб тайинлади. Муҳаммад чўнтагимга пул солди. Машина кетди, мен йўлни Чироқчи тарафга солдим. Одамларнинг кўзи тушмайдиган пастқам кийик суқмоқлардан юрдим.
Амаллаб Чиял қишлоғида яшовчи тоғамнинг уйига етиб келдим. Эртасига қишлоққа, онамга одам юбордик. Олти йиллик айрилиқ азобларидан қадди дол бўлган энам эртасига эшак миниб етиб келди. Бўзлаб кўришдик. Тонггача дийдорлашдик. Эй, ука, ёмон замон эди, биров-бировга дилини ёриб сўзлаб бўлмасди. Ҳамма чақувдан қўрқарди. Мен эса қаттол Сталин турмасидан қочган қочоқ эдим.
Тоғамга жабр бўлмасин, деб бошим оққан томонга кетдим. Озод юриш қандай яхши! Энамни кўрдим, хотиним ва ўғлимнинг соғ-саломат эканлигини эшитдим. Даштнинг бағри кенг, ўнгир-сойни яхши биламан. То уйинг куйгур Сталин ўлимига қадар бир ёғи Кўкдала, бир ёғи Қиёт ёбонларида одамларнинг қўйини боқдим, хизматини қилиб юрдим. Малинков дегани пошшо бўлгач, кўкрагимни кўтариб уйга келдим.
Мен бировни сўрамадим, биров мени сўрамади. Қирқ йил элнинг қўйини боқдим. Бировнинг чўпига хиёнат қилмадим. Тўғри юрдим, тўғри турдим. Бола-чақам кўпайди. Ана, тўнғичим Райҳон етмишдан ошди. Яратганга шукр, неча бор тўй қилдим. Келин олдим, қиз узатдим. Минай десам отим, мошиним бор, меҳмон келса қўй - қўзим бор.
Эй, болам, минг шукр, шундай озод замонларни кўришни Худо насиб этди. Мени ҳам дунёга боғлаб қўйгани йўқ, аммо кўп сир-синоатлар, кўргиликлар бошдан ўтди, сизлар уни кўрманглар, сизга эртак бўлиб қолсин, ўша қаро кунлар…
Умр деганлари ҳар доим ҳам бир хил кечавермас экан. Буни Тошмурод бобо Дўсан ўғли босиб ўтган ҳаёт йўлига бир бор назар солган одам дарров ҳис қилади. Юртимиз тарихида энг аянчли давр деб саҳифаланган қатағон йилларининг аччиқ шамоли сабаб чекка қишлоқда чўпонлик қилган Тошмурод бобо ҳам олти йиллик умрини ертўлаларда ўтказди.
Бундан бир неча йиллар аввал бобо билан суҳбатлашгандим. У кишининг кўргуликлари машҳур «Граф Монте Кристо» рўмонидаги воқеаларга бироз ўхшаб кетади. Бобомнинг ўша гурунгини ўзгартирмасдан қоғозга туширишга ҳаракат қилдим.
***
– Умр Сортўлдида кечди, отам Дўсан бобо чўпон эди. Эс-эс биламан, амир қочган йилдан сўнг, анча йил ўтиб калхўз тузилди. Калхўзнинг оти «Ғайрат» эди. Отам бечора касал ётиб, охири қазо қилди. Отамнинг таёғи ерда қолмасин деб ўн тўртимдан қўй боқдим. Ўн бешимда, энам эр етдинг деб аммамнинг қизини олиб берди. Эр етгани шу бўлса керакки, хап, деб бир қонор буғдойни туянинг устига ортиб, қочиб кетган отни яёв қувлаб етардим-да. Куч -қувватим тошган эди. Энам саҳар уйғотиб ўнта моякни хом ичирарди, келиннинг олдида уялиб қолмасин, деб қўрқарди-да бояқиш!
Энди, невара, буни газетага ёзма, газет дегани кўп уйга киради, анови Хуррамбойнинг ули Ғафур муаллим газета ўқийди. Биз кампир икковимиз оқшом тилбизр кўрамиз.
Хўш, нимага кевдим, ҳа, ҳа, эсладим, авжи баҳорда қўй боқиб юрардим, туш маҳал сурувни сувга ҳайдаб келсам, уйда тўртта киши ўтирибди, бирини танидим, чақимчи Рўзи чаён. Қолғон учови бегон ёнида нагани бор. Улар мени кўришиб, анғимда таппа босишди, бировига калла қилдим, бировини силтаб отдим, аммо қочолмадим, тўртовига кучим етмади, бирови наган билан бошимга солди, қўлимни ортимга бойлаб, пиёда Чироқчига ҳайдади. Энам бечора ёнтоқзор оралаб ялангоёқ ортимдан йиғлаб чопди, хотиним из-из йиғлади. Найлай, ночор эдим, шунда хўрлигим келди:
«Эна,- дедим, буйтиб чоппа, ўлмасам қайтиб келаман, улимни ўкситманглар», деб кетдим...
***
Чироқчида темир панжарали ертўлага қамашди. У ерда менга ўхшаб ҳибс қилинганлар кўп экан. Эсимда қолгани қоратепалик сельсовет раиси Маҳматқобил ака бўлди. У кишини Нодир командирнинг думи деб қамашган экан. Ҳафта ўтиб суд қилишди, бизга «нега мулла Маҳматмуроднинг қўйини калхўзнинг қўйига қўшиб боқдинг,» деб айб қўйишди.
Судда: «Ҳой мусулмонлар, мулла душман бўлса бордир, аммо мен қўй боққанман, қўй душман бўлмайди-ку?» деб Худонинг зорини қилдим, қулоқ солишмади, беш йил беришди. Сўнг Самарқанд ҳайдашди, у ерда олачипор кийим беришди, пухталик қилиб отамдан қолган қайирма пичоқни путимнинг орасига яшириб ўтиб кетдим. Ой ўтиб, поездга босишди.
Қизил вагонда қозоқнинг даштида кетяпмиз денг, ай, биродар қозоқнинг дашти ҳам ўзимизникидай учи-қуйруғи йўқ экан. Вагоннинг тирқишидан қараб боряпман. Сортўлдига ўхшаш яккаш овуллар, қўй- қўзи, туялар... кўнглим бузилиб кўзимга ёш келди.
Бир бекатда вагонга яна одам минди. Армани ҳам, ўриси ҳам бор. Ҳамроҳларим «ўғрилар» деб шивир-шивир қилишди. Тўрт-беш дадили поезд юргач, чўнтакларни ошкора кўра бошлади, бировни урди, бировини тепди, навбат менга келди, туравердим, бир шапкалиси келиб юзимга мушт туширди, индамадим, аммо қаҳрим келди, довим келди, ўзимни босдим. Сўнг бўйи киндигимга келадигани келиб, қўлини кўзимга ниқтади, қолгани кулиб тураверди. Шунда, ё пирай, энағар «чоптириб» устимни расво қилмоқчи бўлди. Айтинг, бундан ортиқ хўрлик, озорлик бўладими?..
Бир куч келди, бир алам келди, қайирмани олиб биқинига солдим, «мама» деб йиқилди, сўнг иккинчисига солдим, кўзим қонга тўлиб кетди. Ўғрилар урра қочди, «эй, қочиб қайга борасан Тошмуроддан,» деб бировини бошини вагон эшигига урдим.
Шунда биров келди, йўқ, ўрисмас, соқолли, кўзлари чақнаб турарди, «жигит, тўхта» деди. Ўзимни босдим. Келиб қўлимни ушлади, пичоқдаги қонни этагига артди. Ўғрилардан бири жон берди. Ҳаял ўтмай поезд тўхтади. Соқчилар келиб мени ва бояги йигитларни олиб кетди. Ўғрини ўлдирганим учун яна беш йил беришди. Бояги йигит ҳам менга шерик бўлиб кетди. Оти Шомил чечен экан. Ўриснинг тилини ўрисдан яхши билади, аммо ғирт мусулмон, беш вақт намозни канда қилмайди, мард ва чапани!
***
Шундай қилиб қозоқнинг Жезқозғонида, ўзимизнинг Зирабулоқда беш йил умр қамоқда кечди. Эй, невара, қамоқдаги кўргиликларни мен айтмай, сен эшитма! Лекин одам боласининг бардоши истаса товдай бўлар экан. Фақат умидсиз бўлмасанг, бас! Шуйтиб қамоқда ётавердик, уйдан на хат, на хабар бор. Шу орада машъум уруш бошланиб кетди. Аҳволимиз баттар ёмонлашди. Назоратчилар итни кунини бошимизга солишар, кўпинча берадиган ёвғон билан парча нонни ҳам «кузир»лар олиб кетишарди. Шомил билан мен ҳаққимизни бировга берадиганлардан эмасдик.
Шу десанг бешинчи йил Каттақўрғон «зона»сида ётибмиз, тиканли сим, сўғин девор, қопоғон итлар, автомат тутган соқчилар. Қани, чумчуқ бўлсанг-у пир этиб бу жаҳаннамдан учиб кетсанг!
Кеч бўлиши билан бетон камерага тиқишади. Кундузи ҳарна яхши, оғир бўлса-да ишга овунасан, аммо кечалар жон ўлгур қийналади. Ёруғ оламда яшаётганингга пушаймон бўлиб кетасан. Ҳамхонам Шомил эса «Қуръон» тиловат қилиб, тангридан сабр тилайди.
Бир кун камерамиздаги бетонни тепсам тўқиллади. Демак ер яқин, бетон қалин қуйилмаган. Шомилга қарадим, у ҳам тушунди. Пичоқнинг дастаси билан ўра қазий бошладим. Тонг отганда кичкина ёриқ ҳосил қилдик. Эртасига китобнинг бетича келадиган жойни ўпириб олдик. Тупроқни юмронқозиқдай ўранинг ичига жойладик, эҳтиёт ишладик, писиб ишладик.
Бир ой деганда қирқ қадам ер ости йўлаги тахт бўлди. Энди қочишга ҳозирлик кўра бошладик. Кийим-бош билан сиғмасдик. Ярим-яланғоч бўлиб тунда Шомилнинг изидан мен ҳам «ё Худо» деб ўрага тушдим. Отамнинг пичоғини оғзимда тишлаб олдим. Шуйтиб қочдик қамоқдан, ўзимизни дарахтзорга урдик. Ой ёруғ эди. Тиқ этган товушга қулоқ соламиз. Шаҳар чеккасидаги уй ёнига бордик. Уйнинг ёнбошидаги торда кийим-бошлар ювилиб, осилган экан. Шомил бир зумда ҳаммасини кўтариб келди. Шошилиб кийиндик.
Эй, Шомилнинг зўрлигига тан бердим. Бир ошнасиникига олиб борди. Ошнаси уйқуда экан, эшикни очиб, иккаласи қучоқлашиб кўришди, мен билан ҳам қучоқлашди. Уйга кирдик. Чироқ ёруғида ўтирибмиз. Шунда икки чечен менга қараб кулишди. Мен: «Нега куласан?» дедим. Кейин билсам ўшанда шошилганимдан ўрис аялнинг жўпкасини шолвор қилиб кийиб олган эканман...
***
Тонг отиб келарди. Шомилнинг ошнаси Муҳаммад полтарка мошин ҳайдар экан. Ишга кетди. Кечқурун келиб, ҳамма жойда аскарлар изғиб юрганини айтди. Нима қилиш кераклигини маслаҳат қилдик. Ярим кеча иккови мени оқ латтага ўрашиб машина устига ётқизишди. Шомил дўхтур кийим кийди. Йўлга тушдик. «Эй, қодир Худо», деб боряпман ичимда. Уч-тўрт жойда тўхтатишди.
Хайриятки, ўтиб кетдик. Тонг отай-отай деганида Жомнинг чўлида тўхтадик. Кўзларимда ёш билан йиғлайман, бормисан ўзимнинг ота элим, эна элим!
Ошналар билан хайрлашдим. Айниқса, Шомилдай дўст билан хайрлашиш, ундан айрилиш оғир эди. У бўлмаганида ўлигим қайларда қолиб кетарди, невара. Отамдан қолган пичоқни «ол» деб узатдим. Қайтариб қўлимга берди, «ўғлингга асра» деб тайинлади. Муҳаммад чўнтагимга пул солди. Машина кетди, мен йўлни Чироқчи тарафга солдим. Одамларнинг кўзи тушмайдиган пастқам кийик суқмоқлардан юрдим.
Амаллаб Чиял қишлоғида яшовчи тоғамнинг уйига етиб келдим. Эртасига қишлоққа, онамга одам юбордик. Олти йиллик айрилиқ азобларидан қадди дол бўлган энам эртасига эшак миниб етиб келди. Бўзлаб кўришдик. Тонггача дийдорлашдик. Эй, ука, ёмон замон эди, биров-бировга дилини ёриб сўзлаб бўлмасди. Ҳамма чақувдан қўрқарди. Мен эса қаттол Сталин турмасидан қочган қочоқ эдим.
Тоғамга жабр бўлмасин, деб бошим оққан томонга кетдим. Озод юриш қандай яхши! Энамни кўрдим, хотиним ва ўғлимнинг соғ-саломат эканлигини эшитдим. Даштнинг бағри кенг, ўнгир-сойни яхши биламан. То уйинг куйгур Сталин ўлимига қадар бир ёғи Кўкдала, бир ёғи Қиёт ёбонларида одамларнинг қўйини боқдим, хизматини қилиб юрдим. Малинков дегани пошшо бўлгач, кўкрагимни кўтариб уйга келдим.
Мен бировни сўрамадим, биров мени сўрамади. Қирқ йил элнинг қўйини боқдим. Бировнинг чўпига хиёнат қилмадим. Тўғри юрдим, тўғри турдим. Бола-чақам кўпайди. Ана, тўнғичим Райҳон етмишдан ошди. Яратганга шукр, неча бор тўй қилдим. Келин олдим, қиз узатдим. Минай десам отим, мошиним бор, меҳмон келса қўй - қўзим бор.
Эй, болам, минг шукр, шундай озод замонларни кўришни Худо насиб этди. Мени ҳам дунёга боғлаб қўйгани йўқ, аммо кўп сир-синоатлар, кўргиликлар бошдан ўтди, сизлар уни кўрманглар, сизга эртак бўлиб қолсин, ўша қаро кунлар…
