ёки кунига икки юз килодан ортиқ пахта терган, 21 йил ипак қурти боқиб, меҳнатига яраша нафақа ололмаган мўътабар онам ҳақида
8 март арафасида Бухоронинг Шофирконида яшаётган мунис ва меҳрибон аёл – Онамдан интервью олдим. Мени дунёга келтириб, оқ сут берган, аллалаган, кечалари ухламай, бешигимни тебратиб чиққан, кундузлари эса гоҳ эргаштириб, гоҳ бийим (бувим) ёки 7 яшар опамга қолдириб, даласидан кўнглини узолмаган меҳрибон онамдан...
Узоқ йиллар шу соҳада ишласамда, бирор марта ўз онамдан интервью олмаган эканман. Онасидан интервью олган журналистлар ҳақида ҳам эшитмаганман. Балки, мен биринчисидирман...
– Она, пахта теришда сизга етадигани бўлмаган, дейишади. Айтингчи, кўпи билан қанча пахта терардингиз?
– Болам, эсимни танибманки, пахта терганман... Қанча терганимни айтишим қийин. Аммо бир куни 235 кило терганим эсимда. Мен билан ёнма-ён теришга қизиқадиганлар кўп бўларди. Айниқса, Ҳомид тоғангни хотини Ойтўла янганг далага мен билан бирга кириб, бирга чиқиб кетарди. Аммо кечга бориб яна мен терган пахта кўп чиқаверарди. Сабаби, тоза терардим, эринмасдим. Янганг эса шошганча чаноғида қолдириб кетарди.
– Терган пахтангиз учун ҳеч тақдирланганмисиз?
– Пахта учун эмасу, аммо 5 нафар болани дунёга келтирганим учун медаль беришгани ёдимда. Тўғри, меҳнатим учун ҳам бир медаль беришган. Эсимда, юзасида рус тилида ёзилган қандайдир сўзлар бор эди. (Онам қанақа медаллигини эслай олмадилар. Болалигимда мен ҳам у медални бир марта кўрганман).
– Бўш вақтингизда нималар қилардингиз?
– Бўш қолдик дегунча, рўмолча тўқирдик, кашта, йўрма тикардик. (Онамнинг кашталари роса чиройли бўларди. У киши ҳатто ҳар биримизнинг исмимизни (Анвар, Аваз, Оҳиста, Ойдин, Амрулло) ёзиб, рўмолча тикиб, тўйимизда совға қилганлар. “Каримова Ойшадан эсдалик” ёзуви билан уй деворларини безатиш учун тўқилган санъат асарлари ҳали-ҳануз кўз олдимдан кетмайди. Кейинчалик билсам, улар қўл иши - “hand made” сифатида алоҳида қадрланаркан. Баъзан онамнинг бисотларини титкилаб, кичкинагина кўргазма ташкил қилсаммикан деб ўйлаб қоламан.)
Баҳор келиши билан эса пиллага уннаб кетардик. 1 қути, 1,5 ярим қути ипак қурти...
Тўғри, бешта бола билан ҳам далага чиқиш, ҳам пилла боқиш оғир эди. Аммо, колхоз раиси қўймасди. Ўша пайтлар пилла ҳашардай гап эди. Бир ой хеш (қариндош-уруғлар)лар кўмаги билан қурт парваришлардик. Қуртнинг ёш вақтида отанг билан қарардик, вояга етгач, эркаклар тут новдаларини кесиб келишарди. Асосан, раҳматли Тошпўлат тоғанг тракторида тут опкелиб берарди.
Уйда эса новдаларни 80-90 см.ли бўлакларга бўлиб, ҳар икки соатда бериб турардик. Дастлаб битта уй, қуртлар катта бўлгани сари бошқа хоналарга кўчириб боқиларди. (Эсимда, отам ва онам яшайдиган хонада ҳар доим пилла боқиларди. Деразалар тақа-тақ ёпилар, чунки жой қоронғу бўлиши керак эди. Шунинг учун ҳам пилла пайти бир ойча айвонда яшардик...
Отам кечаю, кундуз одамлар уйида дурадгорчилик қилганлари боис кичкинагина жуссаси билан онам бутун оила ташвишини ўз бўйнига олардилар. Шундай оғир пайтларда ҳам Онамнинг бирор марта нолиганларини эшитмабман. (Лекин, бир марта жаҳллари чиққани эсимда...)
– Бир куни нафақа пулингиз кам чиққани ҳақида гапирувдингиз, эсингиздами?
–Ҳа, эсимда, ўшанда колхоз идорасидан ойлик пулларимни ҳисоблаб беришди. Аммо, 21 йил пилла боққаним ҳеч қаердан чиқмади. Сабабини суриштирсам, боқилган кирмак (ипак қуртини Бухорода шундай аташади)ни Лабирўд (“ариқ бўйидаги жой” маъносида) қишлоғида яшовчи бошқа бир аёл –Каримова Ойша (Онамнинг исми шарифлари ҳам худди шундай бўлган) номига расмийлаштириб қўйишибди.
Отанг билан тиклашга кўп уриндик. Фойдаси бўлмади. У аёлнинг эри, болалари катта ишда экан. Идорадагиларга пул бериб расмийлаштирган бўлса керакда... (Онамнинг нафақага чиққанларига 18 йил бўлди. Шу давр мобайнида қолиб кетган нафақаларини қайта ҳисоблатиш ҳақида кўп ўйладим. Архивни титкилаб, Ҳақиқатни тиклаш мумкин. Аммо, андиша йўл қўймади!..)
– Онажон, бийим (бувим) ва сиз тиккан кўрпаю, кўрпачалар ҳалиям юмшоққина. Ярим асрдан ошибдики, худди янгидек...
– Пахта топиш қийин пайтларда тикилганда булар. (Ўзлари пахта териб, нега пахта топиш қийин эди деган саволни бермай туриб, жавобиниям олдим.) Наҳордан намозшомгача пахта терардик. Этагимизга билинар-билинмас бир кило, ярим килосини солиб, билинтирмай уйга олиб келардик.
Эсимда, асос-қасос бўлган йиллари (“пахта иши”, “ўзбеклар иши” авж олган даврлар) мавсум давомида йиғилган 2 қоп пахтани тупроққа кўмганмиз. Тепадан келган 2-3 та шляпалик одам ва бир милиция уйма-уй кириб, уйидан пахта чиққанларни жазолашган. (Бу даврлардан менда ҳам хотиралар қолган. 1-, 2-синфда ўқиб юрган кезларим. Дарсдан кейин далага чиқиб, эртаси куни мактабга 1 ё 2 килодан пахта олиб борардик. Бу бизнинг мажбуриятимиз, Ўзбекистоннинг пахта хирмонига қўшган “беминнат ҳиссамиз” ҳисобланарди.
Аммо, даладан бир кило пахта топиш оғир эди. Яна бир воқеа кўз олдимдан кетмайди: уйимиз ёнидаги дала шийпонида 50-100 тонналаб пахта йиғиларди. Пахта пунктидагилар эса бизга пахтанг нам экан, қуриши керак, деб қайтараверарди. Пахта қанча кам юк босса, давлатга шунча фойда эмиш. Бир куни пахтани ағдариб қуритишга кран жалб этишди. Ундан учқун чиқиб, пахта ёниб кетса бўладими... Оловни ўчираман деб, шу ишларга масъул бўлган партком (раҳматли Ғулом Ахунов исмли ўқитувчи) ўзини оловга отгани гўё кечагидек ёдимда, кейин танаси куйиб, касалхонада ётганди.
Шу воқеа сабаб кўплаб раҳбарлар ҳайфсан олди, ишдан бўшатилди, баъзилари ҳатто қамалди ҳам. Ёнғинни ўчириш учун Бухоро ва Навоий вилоятидан 15 га яқин ўт ўчириш машиналари жалб этилганди. Ёнғин туфайли биз ўйнаб катта бўлган 10-12 сотихли шийпондан деярли ҳеч нарса қолмаганди. Аммо, фалокатнинг энг каттасидан Яратганнинг ўзи асради. Ўт минерал ўғитлар сақланадиган омборни четлаб ўтганди...
– Онажон, нега бунча жуссангиз кичик? Ахир, холаларим, тоғамлар яғриндор-ку...
– Онамнинг 6 та фарзанди бўлиб, улар 2 ёшга етар етмай нобуд бўлаверган экан. Яъни кейинги бола туғилиши билан каттаси ҳаётдан кўз юмаверган... Бувим 7-фарзанди туғилганда Турди (қиз), кейингиларига Тошпўлат, Рухсат деб исм қўйган эканлар. (Турди деб қўйганлари учун, боланинг тирик қолиши мўъжизанинг ўзи эмасми? Онам эгизаклардан бири бўлган эканлар. Шериклари Хадича 3 ёшлигида болалар боғчасига борган биринчи куннинг ўзида кўз тегиши оқибатида тунда иссиғи кўтарилиб, кутилмаганда вафот этган.
Онам эгизак бўлганлари учун ҳам жуссалари кичик бўлган. Бугун онамнинг опа ва акаларидан ҳеч ким қолмади). Болаликда майиз сотганман. Онам (гап бийим ҳақида боряпти) ҳар якшанба қопга майиз солиб, Ғиждувон бозорига жўнатардилар. Шофиркондан Ғиждувонга қатнайдиган биттагина автобус бўларди. Уям жуда тиқилинч, боргунча минг бир азобни кўрардик. Балким, шундандир нозиклигим...
– Она, кўплаб эртак ва шеърлар билардингиз. Аммо, нега институтларда ўқимагансиз?
– Раҳматли ўқитувчимиз Ғулом Саломов Мичурин номидаги 17-мактабда директор эдилар. Аттестатга қўл қўяр экан, албатта, ўқишим кераклигини таъкидлаганлари эсимда. Аттестатда фақат 2 та “4” баҳо бор эди. Бири жисмоний тарбиядан, иккинчиси рус тилидан. Ўқишни хоҳласамда ўша йиллари шароитимиз бўлмаган. Бунинг устига онам шерик топиб бориш шарти билан рози бўлгандилар. Акам ҳарбийда бўлгани учун, битта ўзим ўқишга боришга чўчиганман. Ўшанда бизни кент (айрим шофирконликлар “қишлоқ” сўзи ўрнида “кент” сўзини ишлатишади)дан ҳеч ким ўқишга бормаган. Биронта синфдошимни кўндиролмаганман. Шу зайл тақдирга тан бериб, ўқиш истагидан воз кечганман.
– Онажон, дабдабали тўйлар кўпайиб кетди. Президентимиз ҳам бу борада кўп гапиряптилар. Отам билан сизнинг тўйингиз қандай ўтган?
– Тўйимиз жуда оддий ўтган. Фотиҳа тўйи бўлган, холос. Тушликда қизлар базми бўларди. Йигитлар машъала билан келишган. Куёвнинг уйида рўйибинон (юз кўрар) ўтказиш одати бор эди. Расмий никоҳ (ЗАГС)дан ўтиш учун туман марказигача пиёда борганмиз. (Онамнинг ҳикоялари XX асрнинг 70-йилларига дахлдор. Онам отам кийган либослар ҳақида гапириб, эгниларида беқасам чопон, бошда дўппи, оёғида кирза этик бор эди дедилар.
Сизчи деган саволга жавоб ололмадим. Ўзбек оналарига хос андиша йўл бермадими, ҳеч нима демадилар. Кечки маҳал ҳеч қандай тўй бўлмаган экан. Онамнинг бисотида отамнинг куёвликда кийган битта гулдор кўйлаги бор. Ҳайитда шу кўйлакни киймоқчиман. Ярашармикин? Албатта, фотосессия қиламан.)
8 март арафасида Бухоронинг Шофирконида яшаётган мунис ва меҳрибон аёл – Онамдан интервью олдим. Мени дунёга келтириб, оқ сут берган, аллалаган, кечалари ухламай, бешигимни тебратиб чиққан, кундузлари эса гоҳ эргаштириб, гоҳ бийим (бувим) ёки 7 яшар опамга қолдириб, даласидан кўнглини узолмаган меҳрибон онамдан...
Узоқ йиллар шу соҳада ишласамда, бирор марта ўз онамдан интервью олмаган эканман. Онасидан интервью олган журналистлар ҳақида ҳам эшитмаганман. Балки, мен биринчисидирман...
– Она, пахта теришда сизга етадигани бўлмаган, дейишади. Айтингчи, кўпи билан қанча пахта терардингиз?
– Болам, эсимни танибманки, пахта терганман... Қанча терганимни айтишим қийин. Аммо бир куни 235 кило терганим эсимда. Мен билан ёнма-ён теришга қизиқадиганлар кўп бўларди. Айниқса, Ҳомид тоғангни хотини Ойтўла янганг далага мен билан бирга кириб, бирга чиқиб кетарди. Аммо кечга бориб яна мен терган пахта кўп чиқаверарди. Сабаби, тоза терардим, эринмасдим. Янганг эса шошганча чаноғида қолдириб кетарди.
– Терган пахтангиз учун ҳеч тақдирланганмисиз?
– Пахта учун эмасу, аммо 5 нафар болани дунёга келтирганим учун медаль беришгани ёдимда. Тўғри, меҳнатим учун ҳам бир медаль беришган. Эсимда, юзасида рус тилида ёзилган қандайдир сўзлар бор эди. (Онам қанақа медаллигини эслай олмадилар. Болалигимда мен ҳам у медални бир марта кўрганман).
– Бўш вақтингизда нималар қилардингиз?
– Бўш қолдик дегунча, рўмолча тўқирдик, кашта, йўрма тикардик. (Онамнинг кашталари роса чиройли бўларди. У киши ҳатто ҳар биримизнинг исмимизни (Анвар, Аваз, Оҳиста, Ойдин, Амрулло) ёзиб, рўмолча тикиб, тўйимизда совға қилганлар. “Каримова Ойшадан эсдалик” ёзуви билан уй деворларини безатиш учун тўқилган санъат асарлари ҳали-ҳануз кўз олдимдан кетмайди. Кейинчалик билсам, улар қўл иши - “hand made” сифатида алоҳида қадрланаркан. Баъзан онамнинг бисотларини титкилаб, кичкинагина кўргазма ташкил қилсаммикан деб ўйлаб қоламан.)
Баҳор келиши билан эса пиллага уннаб кетардик. 1 қути, 1,5 ярим қути ипак қурти...
Тўғри, бешта бола билан ҳам далага чиқиш, ҳам пилла боқиш оғир эди. Аммо, колхоз раиси қўймасди. Ўша пайтлар пилла ҳашардай гап эди. Бир ой хеш (қариндош-уруғлар)лар кўмаги билан қурт парваришлардик. Қуртнинг ёш вақтида отанг билан қарардик, вояга етгач, эркаклар тут новдаларини кесиб келишарди. Асосан, раҳматли Тошпўлат тоғанг тракторида тут опкелиб берарди.
Уйда эса новдаларни 80-90 см.ли бўлакларга бўлиб, ҳар икки соатда бериб турардик. Дастлаб битта уй, қуртлар катта бўлгани сари бошқа хоналарга кўчириб боқиларди. (Эсимда, отам ва онам яшайдиган хонада ҳар доим пилла боқиларди. Деразалар тақа-тақ ёпилар, чунки жой қоронғу бўлиши керак эди. Шунинг учун ҳам пилла пайти бир ойча айвонда яшардик...
Отам кечаю, кундуз одамлар уйида дурадгорчилик қилганлари боис кичкинагина жуссаси билан онам бутун оила ташвишини ўз бўйнига олардилар. Шундай оғир пайтларда ҳам Онамнинг бирор марта нолиганларини эшитмабман. (Лекин, бир марта жаҳллари чиққани эсимда...)
– Бир куни нафақа пулингиз кам чиққани ҳақида гапирувдингиз, эсингиздами?
–Ҳа, эсимда, ўшанда колхоз идорасидан ойлик пулларимни ҳисоблаб беришди. Аммо, 21 йил пилла боққаним ҳеч қаердан чиқмади. Сабабини суриштирсам, боқилган кирмак (ипак қуртини Бухорода шундай аташади)ни Лабирўд (“ариқ бўйидаги жой” маъносида) қишлоғида яшовчи бошқа бир аёл –Каримова Ойша (Онамнинг исми шарифлари ҳам худди шундай бўлган) номига расмийлаштириб қўйишибди.
Отанг билан тиклашга кўп уриндик. Фойдаси бўлмади. У аёлнинг эри, болалари катта ишда экан. Идорадагиларга пул бериб расмийлаштирган бўлса керакда... (Онамнинг нафақага чиққанларига 18 йил бўлди. Шу давр мобайнида қолиб кетган нафақаларини қайта ҳисоблатиш ҳақида кўп ўйладим. Архивни титкилаб, Ҳақиқатни тиклаш мумкин. Аммо, андиша йўл қўймади!..)
– Онажон, бийим (бувим) ва сиз тиккан кўрпаю, кўрпачалар ҳалиям юмшоққина. Ярим асрдан ошибдики, худди янгидек...
– Пахта топиш қийин пайтларда тикилганда булар. (Ўзлари пахта териб, нега пахта топиш қийин эди деган саволни бермай туриб, жавобиниям олдим.) Наҳордан намозшомгача пахта терардик. Этагимизга билинар-билинмас бир кило, ярим килосини солиб, билинтирмай уйга олиб келардик.
Эсимда, асос-қасос бўлган йиллари (“пахта иши”, “ўзбеклар иши” авж олган даврлар) мавсум давомида йиғилган 2 қоп пахтани тупроққа кўмганмиз. Тепадан келган 2-3 та шляпалик одам ва бир милиция уйма-уй кириб, уйидан пахта чиққанларни жазолашган. (Бу даврлардан менда ҳам хотиралар қолган. 1-, 2-синфда ўқиб юрган кезларим. Дарсдан кейин далага чиқиб, эртаси куни мактабга 1 ё 2 килодан пахта олиб борардик. Бу бизнинг мажбуриятимиз, Ўзбекистоннинг пахта хирмонига қўшган “беминнат ҳиссамиз” ҳисобланарди.
Аммо, даладан бир кило пахта топиш оғир эди. Яна бир воқеа кўз олдимдан кетмайди: уйимиз ёнидаги дала шийпонида 50-100 тонналаб пахта йиғиларди. Пахта пунктидагилар эса бизга пахтанг нам экан, қуриши керак, деб қайтараверарди. Пахта қанча кам юк босса, давлатга шунча фойда эмиш. Бир куни пахтани ағдариб қуритишга кран жалб этишди. Ундан учқун чиқиб, пахта ёниб кетса бўладими... Оловни ўчираман деб, шу ишларга масъул бўлган партком (раҳматли Ғулом Ахунов исмли ўқитувчи) ўзини оловга отгани гўё кечагидек ёдимда, кейин танаси куйиб, касалхонада ётганди.
Шу воқеа сабаб кўплаб раҳбарлар ҳайфсан олди, ишдан бўшатилди, баъзилари ҳатто қамалди ҳам. Ёнғинни ўчириш учун Бухоро ва Навоий вилоятидан 15 га яқин ўт ўчириш машиналари жалб этилганди. Ёнғин туфайли биз ўйнаб катта бўлган 10-12 сотихли шийпондан деярли ҳеч нарса қолмаганди. Аммо, фалокатнинг энг каттасидан Яратганнинг ўзи асради. Ўт минерал ўғитлар сақланадиган омборни четлаб ўтганди...
– Онажон, нега бунча жуссангиз кичик? Ахир, холаларим, тоғамлар яғриндор-ку...
– Онамнинг 6 та фарзанди бўлиб, улар 2 ёшга етар етмай нобуд бўлаверган экан. Яъни кейинги бола туғилиши билан каттаси ҳаётдан кўз юмаверган... Бувим 7-фарзанди туғилганда Турди (қиз), кейингиларига Тошпўлат, Рухсат деб исм қўйган эканлар. (Турди деб қўйганлари учун, боланинг тирик қолиши мўъжизанинг ўзи эмасми? Онам эгизаклардан бири бўлган эканлар. Шериклари Хадича 3 ёшлигида болалар боғчасига борган биринчи куннинг ўзида кўз тегиши оқибатида тунда иссиғи кўтарилиб, кутилмаганда вафот этган.
Онам эгизак бўлганлари учун ҳам жуссалари кичик бўлган. Бугун онамнинг опа ва акаларидан ҳеч ким қолмади). Болаликда майиз сотганман. Онам (гап бийим ҳақида боряпти) ҳар якшанба қопга майиз солиб, Ғиждувон бозорига жўнатардилар. Шофиркондан Ғиждувонга қатнайдиган биттагина автобус бўларди. Уям жуда тиқилинч, боргунча минг бир азобни кўрардик. Балким, шундандир нозиклигим...
– Она, кўплаб эртак ва шеърлар билардингиз. Аммо, нега институтларда ўқимагансиз?
– Раҳматли ўқитувчимиз Ғулом Саломов Мичурин номидаги 17-мактабда директор эдилар. Аттестатга қўл қўяр экан, албатта, ўқишим кераклигини таъкидлаганлари эсимда. Аттестатда фақат 2 та “4” баҳо бор эди. Бири жисмоний тарбиядан, иккинчиси рус тилидан. Ўқишни хоҳласамда ўша йиллари шароитимиз бўлмаган. Бунинг устига онам шерик топиб бориш шарти билан рози бўлгандилар. Акам ҳарбийда бўлгани учун, битта ўзим ўқишга боришга чўчиганман. Ўшанда бизни кент (айрим шофирконликлар “қишлоқ” сўзи ўрнида “кент” сўзини ишлатишади)дан ҳеч ким ўқишга бормаган. Биронта синфдошимни кўндиролмаганман. Шу зайл тақдирга тан бериб, ўқиш истагидан воз кечганман.
– Онажон, дабдабали тўйлар кўпайиб кетди. Президентимиз ҳам бу борада кўп гапиряптилар. Отам билан сизнинг тўйингиз қандай ўтган?
– Тўйимиз жуда оддий ўтган. Фотиҳа тўйи бўлган, холос. Тушликда қизлар базми бўларди. Йигитлар машъала билан келишган. Куёвнинг уйида рўйибинон (юз кўрар) ўтказиш одати бор эди. Расмий никоҳ (ЗАГС)дан ўтиш учун туман марказигача пиёда борганмиз. (Онамнинг ҳикоялари XX асрнинг 70-йилларига дахлдор. Онам отам кийган либослар ҳақида гапириб, эгниларида беқасам чопон, бошда дўппи, оёғида кирза этик бор эди дедилар.
Сизчи деган саволга жавоб ололмадим. Ўзбек оналарига хос андиша йўл бермадими, ҳеч нима демадилар. Кечки маҳал ҳеч қандай тўй бўлмаган экан. Онамнинг бисотида отамнинг куёвликда кийган битта гулдор кўйлаги бор. Ҳайитда шу кўйлакни киймоқчиман. Ярашармикин? Албатта, фотосессия қиламан.)
